De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Hoofdstuk 5:
De classis en de predikanten
Om er zeker van te zijn dat in de gemeenten de ware leer werd verkondigd en
voorgeleefd, dienden er heldere regels te zijn voor het opzicht over de voorgangers in de
gemeenten. 1 Meer dan op enig ander terrein, hadden de classes de taak gekregen om
juist langs deze weg te zorgen voor de verbreiding van de ware leer en levensnormen.
De classis kreeg van de opeenvolgende nationale synoden duidelijke opdrachten inzake
het examineren van aanstaande predikanten, het beroepen en afzetten van voorgangers,
het weren van indringers en het oefenen van tucht over de predikanten. 2
In paragraaf 2.4 is beschreven hoe in de jaren 1572-1578 deze taken in Noord-Holland
veeleer door de Noord-Hollandse synode dan door de classes werden waargenomen,
maar dat er in de jaren daarna een verschuiving plaatsvond, waardoor deze classicale
taken vanaf ca. 1580 ook daadwerkelijk door de classes werden uitgevoerd.
In de classis Edam hield men nog lang vast aan predikantenbijeenkomsten, naast en
deels in plaats van gewone classisvergaderingen met ouderlingen. Het waren juist deze
predikantenbijeenkomsten waar men zich oefende in de leer, via onderlinge proposities
en waar kandidaten werden geëxamineerd.
Vooral op het terrein van het opzicht over de predikanten kon de classis dus een
beslissende rol spelen, al geldt daarbij direct de kanttekening dat de classis desondanks
niet in alle gevallen het laatste woord had. In paragraaf 3.1 zagen we immers al hoe
gemeenteleden, kerkenraad, classis, magistraat en andere overheden als ambachtsheren
en hoogheemraden, ieder op hun eigen wijze een vinger in de beroepingspap hielden.
In dit hoofdstuk zal bekeken worden hoe groot de invloed van de classis was op de
keuze van de nieuwe voorgangers voor vacante gemeenten. Op welke wijze de classis
aanstaande predikanten examineerde en hoe de classis waakte over het niveau van haar
voorgangers.
Dat dit belangrijke classicale taken waren blijkt uit het omgekeerde voorbeeld: in het
Sticht van Utrecht was ruimte voor predikanten van velerlei pluimage, omdat door de in
Utrecht dominante opvattingen over de verhouding tussen kerk en staat, hier tot 1619
geen ruimte bestond voor classes en synode. De Staten hadden hier het laatste woord in
de beroepingsprocedures en zij lieten de loyaliteit van de kandidaten ten opzichte van de
overheid, zwaarder wegen dan rechtzinnigheid in de leer en onberispelijkheid in
levenswandel. 3
1
Over de leidinggevende én kwetsbare positie van de predikant als dienaar des Woords, zie Van Deursen,
‘De dominee’, pp. 143-147, 149-152.
2
Acta van de provinciale synode van Dordrecht, 1574, art. 12-17, 19; acta van de nationale synode van
Dordrecht, 1578, art. 4, 6, 9, part. kwestie 8, 11; kerkorde opgesteld door de nationale synode van
Middelburg, 1581, art. 4, 7, 9, part. kwestie 2, 3, 9, 106; acta van de nationale synode van Den Haag,
1586, art. 4, 5, 8, 9, 10, 13, 18, part. kwestie 6.
3
Voor een analyse hiervan zie Duke, Reformation and Revolt, pp. 227-268; Abels, Van Booma, ‘Tussen
Rooms-katholiek en Utrechts-gereformeerd’, pp. 193-231; Abels, ‘Naamlijst van Utrechtse
(probleem)predikanten’, pp. 89-97. Mooie voorbeelden van die Utrechtse ruimte zijn te vinden in de
studie van Abels, Ovittius’ metamorphosen, pp. 132-140, 183-207.
hoofdstuk 5/ pag. 238