De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Vanaf 1635 nam het aantal gravamina weer toe, waarin met naam en toenaam allerlei
overtredingen aan de kaak gesteld worden. In het verlengde daarvan is te zien hoe de
gedachten over bijvoorbeeld noodzakelijke zondagsarbeid nader vorm kregen. Het
startsein voor dit hernieuwde offensief kwam indirect vanuit de Zuid-Hollandse synode.
Daar werd in 1634 een uitgebreide resolutie aangenomen om het ‘vloecken en sweeren
so openbaerlijck tot ontheijliginge van Gods H. Naem’ een halt toe te roepen, nu die
‘dagelijcks op schuijten en wagens, selfs bij de kinderen gehoort werden’. Enerzijds
werd in deze resolutie, met grote instemming aangehaald in de Noord-Hollandse acta
opgeroepen tot vernieuwing van de plakkaten. Anderzijds werden de kerken
aangespoord om in hun gemeenten te attenderen op die plakkaten, ‘ten eijnde de
gelovige merckende den ijver van den overheijt om dese faute te remedieren inde
werelt, naerder op hem selven letten mochten’. Voorts droeg men de predikanten op om
in prediking en gebed op te wekken tot ‘behoorlijck gebruijck van de name Gods (en
zo) tot uijtwortelinge van dat quaedt’.De kerkenraden werden vermaand dit kwaad niet
langer oogluikend toe te staan, maar via de tucht en via vermaningen aan het adres van
‘schoolmeesteren, huijsvaderen ende allen die over andere gestelt syn’ een halt toe te
roepen. Predikanten die zelf Gods naam ijdel gebruikten, konden op een ernstige
vermaning en eventueel zelfs ontslag rekenen.
De toon werd zo gezet vanuit Zuid-Holland en overgenomen door de Noord-Hollandse
synode. Deze laatste voegde aan dit pleidooi toe dat de synodale gedeputeerden bij de
Gecommitteerde Raden niet alleen moesten aandringen op maatregelen tegen de
‘verachtingen ende misbruijckingen vanden eeden bij de name Godts (..) (maar ook)
tegen de grote prophanatie des sabbaths allomme’. De plakkaten daartegen waren nu
weliswaar ‘vercregen ende overal uijtgesonden (..) maer sonder behoorlijck effect’. 58
Vloeken en zweren was dus niet alleen schering en inslag bij de niet-lidmaten, maar ook
lidmaten en zelfs predikanten gingen niet vrijuit, zodat dit kwaad nu zowel intern als via
de overheden aangepakt werd. Voor diezelfde gecombineerde aanpak pleitte de classis
Edam in 1636 bij de bestrijding van de ‘exorbitante insolentien der papisten, de factie
der Remonstranten, de ontheijliginghe der sabbaths ende andere diergelijcke’. Vanuit
Haarlem werd op diezelfde vergadering de vraag voorgelegd in hoeverre ‘het sluijten
vande sluijsen ende boomen’ en het ‘bleijcken’ als noodzakelijke en dus op zondag
toegestane arbeid aangemerkt kon worden. Het laatste werd niet toegestaan, het eerste
wel. 59
Uit het relatief ontbreken van aandacht voor schendingen van de zondagsrust in de jaren
1626-1634 mag dus niet geconcludeerd worden dat er in deze jaren weinig te klagen
viel. Het gezamenlijke offensief van synode en Staten in de jaren 1620-1625 had niet
geleid tot betere naleving van de zondagswetten. Waarom anders nieuwe plakkaten
uitgevaardigd rond 1634? Maar ook daarna bleef het gewenste effect uit: de klachten
vanuit de classes namen toe, wellicht omdat men meer van de nieuwe regels verwachtte
dan in praktijk gerealiseerd werd. Het laken bleken op zondag ging gewoon door 60 , net
als de jaarmarkten en kermissen, de koop en verkoop van allerhande waren, terwijl ook
steeds meer bedrijven als vol- en papiermolens op zondag doordraaiden. Als
voornaamste reden om dat niet toe te staan, gold nog steeds de verhindering van de
eredienst: knechten en meiden die op zondag moesten werken konden niet naar de
58 Acta van de Noord-Hollandse synode, 14.8.1634, art. 51
59 Acta van de Noord-Hollandse synode, 9.9.1636, art. 37 en 38; acta van de classis Edam, 25.8.1636.
60 Acta van de Noord-Hollandse synode, 1.8.1639, art. 38 (gravamen vanuit de classis Haarlem).
hoofdstuk 8/ pag. 404