De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

flinke verliezen aan beide kanten, terwijl ook de burgerbevolking allerminst gespaard
bleef. 98
Op verzoek van de Staten van Holland verbleef de Prins in oktober enkele dagen in
Noord-Holland om orde te stellen op de krijgsvoering, de justitie, de financiën en
dergelijke. Hij gaf zijn troepen tevens toestemming voor een uitgebreide Zuiderzeeoorlog
om zo de aanvoer over zee naar Amsterdam af te kunnen snijden. Om de
financiering van de strijd mogelijk te maken had Oranje al eerder in 1572 aan Sonoy de
opdracht gegeven om alle kerkelijke bezittingen als gouden, zilveren en koperen
voorwerpen te inventariseren en de overtollige te verkopen. 99 Deze maatregel was
bedoeld om een extra belastingheffing te voorkomen, maar had als neveneffect dat de
juist door Oranje zo vurig bepleitte religievrede er verder door in het gedrang kwam. 100
De gevolgen van deze maatregel werden in ieder geval in Broek in Waterland,
Purmerend en Edam zo duidelijk gevoeld, dat klachten erover in de bronnen terecht zijn
gekomen. Zo zijn uit de kerk van Broek ondermeer verwijderd: 'onse groote clock
wegende omtrent 1500 pont (..) het zijborie met twee celcken, een zilveren scotelken
met een zilveren leepel,(..) twee copere croonen met het toebehoort, noch 9 groote
coperen candelaers met drie cleijne candelaers met meer ander coopers tot de croonen
behoorende, (..) die goeten vande Kerck van loot, wel 100 pont,(..) cazufels, (..) den
coercleden ende het ander linden'. 101
In Edam leed de kerk 'in den beginne deser trouble, in goudt, zilver, koper' eveneens
veel schade 102 en ook te Purmerend werd eind 1572 het in geuzenogen overbodige
koperwerk uit de kerk gehaald. Dit betrof 'eenen groten coperen pellicaen',
zevenentwintig grote koperen kandelaren en twee koperen kronen. Opvallend is dat bij
deze beroving in Purmerend, op eigen initiatief uitgevoerd door hopman Claes
Gijsbrechtsz, ook van nagenoeg alle burgers, waarschijnlijk dus de weerbare mannen,
de geweren werden afgenomen, in het totaal 111 stuks. Gijsbrechtsz handelde daarbij
'sonder eenige distinctie tusschen den getrouwe ende suspecte burgeren te maecken'. 103
Was deze hopman niet overtuigd van de standvastigheid van de Purmerendse
bevolking? Het is mogelijk, want de bevolking van opstandige gebieden maakte zware
tijden door.
De troepen van Alva hadden namelijk intussen Bergen op Zoom en Zutphen ingenomen
en die van zijn zoon don Fadrique deden hetzelfde met Naarden. Holland werd
afgesneden van de rest van de Nederlanden en Alva herstelde via strafexpedities de orde
in de door hem veroverde gebieden. Vele burgers lieten daarbij het leven. Vanuit
98 Uitgebreid beschreven door Bor, Oorspronk, dl 1, pp. 397-413. Voor het verdere
verloop van de strijd, zie vooral: Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp.
81-104; en Kooijmans, Misset,’Van rebellen tot ‘koningen in eigen huis’’, pp. 9-28.
99 Duke, Reformation and Revolt, pp. 204-205.
100 Over Oranje’s overtuiging en zijn zorg om de religievrede, zie bijvoorbeeld. Swart,
‘Willem van Oranje’, pp. 99-132, Van Deursen, De Schepper, Willem van Oranje; Van
Deursen, Willem van Oranje, een biografisch portret; Hofman, Eenich Achterdencken,
pp. 19-27.
101 Oud Archief Broek in Waterland, inv. nr. 7/1 (krijgsraadboek met de gegevens van
1573-1797) en nr. 7/3 (stukken opgemaakt ten tijde van de Spaanse bezetting).
102 Vroedschapsnotulen Edam, 28.4.1587.
103 Oud Archief Purmerend, inv. nr. 77. Een grote koperen pelikaan wil zeggen een
koperen lezenaar in de vorm van een zichzelf opofferende pelikaan, als beeld van
Christus.
hoofdstuk 2/ pag. 88