De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Natuurlijk ontrekt het doen en laten van een deel van deze predikanten zich aan ons
gezichtsveld, omdat zij in de jaren 1572-1592 binnen de classis Edam actief waren.
Laten we deze groep buiten beschouwing dan komen we op 28 291 probleempredikanten
op een totaal van 110. Ruim 75% van de predikanten heeft dus nooit een dusdanige
aanvaring met zijn gemeente gehad, dat de classis of soms zelfs de synode eraan te pas
moest komen. Dit komt overeen met de constateringen van Van Deursen dat het
normaal was dat een dominee werd gewaardeerd door zijn gemeente, maar ook dat
tussen predikant en gemeente een harmonieuze verhouding diende te bestaan. Was die
er niet meer, dan wachtte men niet geduldig op een beroep, dat predikant en gemeente
van elkaar verloste. 292
Door de zorgvuldigheid waarmee de classis te werk ging enerzijds en de koppigheid van
nogal wat kerkenraadsleden en predikanten anderzijds, was men door de jaren heen heel
wat tijd kwijt met de analyse en oplossing van al die kwesties, zeker als
overheidsinstanties en synodale afgevaardigden zich er mee bemoeiden. Vooral
wanneer grote problemen rond een predikant samen gingen met een lokale en soms
bovenlokale machtsstrijd kon dit een gemeente langdurig schade berokkenen. In die
gevallen bleken de classicale interventies op korte termijn vruchteloos. Door
vasthoudendheid en geduld was men op lange termijn echter wel in staat het puin op te
ruimen en de eenheid te herstellen. Van belang daarbij was de inzet van de nieuwe
predikant in die gemeente. De groei en bloei van de lokale gemeente hing namelijk
nauw samen met de aanwezigheid van een goed functionerende, niet polariserende en
aansprekende predikant. Alle reden dus voor de classis om hier veel tijd en zorg aan te
besteden. De Edamse classis heeft dit inderdaad gedaan, veelal geholpen en soms
tegengewerkt door andere kerkelijke en overheidsorganen.
In hoeverre de probleempredikanten het kerkelijke leven in en imago van hun gemeente
toch blijvende schade hebben berokkend, valt helaas niet te meten. Het succes van
andere stromingen ter plaatse kan immers met tal van andere factoren samen hangen en
dat zelfde geldt voor het tempo waarin de gereformeerde gemeente in omvang toenam.
Wel zijn het vaak dezelfde gemeenten waar zich problemen voordeden: Purmerend,
Ransdorp/ Holysloot, Zunderdorp, Beets/ Oudendijk, Etersheim/ Schardam en in iets
mindere mate Middelie/ Kwadijk en Warder. In Purmerend kwamen vanaf de jaren ‘20
de katholieken sterk op, maar was dat een gevolg van de vele problemen in
gereformeerde kring in de eerste decennia van de 17 e eeuw? Of zijn de zwakke
predikanten en de katholieke opmars beide het resultaat van een vanaf het begin
verdeelde gemeenschap en een machtstrijd tussen verschillende geledingen? Bovendien
bleef de katholieke opmars niet tot Purmerend beperkt, zoals we nog zullen zien in
hoofdstuk 7.
In Ransdorp, Zunderdorp en mogelijk ook in Beets en Middelie zaten doopgezinde
kernen. Deze doopsgezinden zaten er echter al vanaf de jaren ‘60 van de 16 e eeuw. Het
kan zijn dat zij profiteerden van de gereformeerde schermutselingen, het kan ook zijn
dat men in deze gemeenten extra kritisch was op de eigen predikant, gecombineerd met
een beperkt budget. Dit maakte de positie van de voorganger er immers niet
eenvoudiger op. Een beperkt budget speelde ook Etersheim/ Schardam parten, terwijl
Schellingwoude en Zuiderwoude/Uitdam).
291 Naast de drie ontslagen predikanten uit de jaren 1580-1590, tellen dan ook ds. Valckenaer van Edam
(1584) en ds. Bernardi van Purmerend (1576) niet meer mee op het totaal van 33 predikanten die in
conflict kwamen met hun gemeente.
292 Van Deursen, ‘De dominee’, pp. 149-152.
hoofdstuk 5/ pag. 290