De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Deze bevindingen leveren geen ondersteuning op voor de stelling van Jelsma dat door
de nationale synode van Middelburg (1581) werd vastgelegd dat de kerkenraad zich aan
de classis diende te onderwerpen, de classis aan de particuliere synode en de particuliere
synode aan de generale. Hierdoor ontstond in de woorden van Jelsma een netwerk van
kerken die allen onder een centraal gezag werden geplaatst. Deze omschrijving lijkt mij
strijdig met de antihiërarchische aard van de gereformeerde kerkorganisatie en komt
niet overeen met de wisselwerking tussen kerkenraden, classis en synode zoals die uit
mijn onderzoek naar voren gekomen is.
De eerste fase omvat de jaren 1572 tot 1586. Deze fase stond op synodaal niveau vooral
in het teken van een voorzichtig zoeken naar nieuwe wegen, zonder de nietgereformeerden
onnodig voor het hoofd te stoten en van zich te vervreemden. Zo
hanteerde de Noord-Hollandse synode ruimere normen dan de nationale ten aanzien van
de doopbediening en werd een huwelijk tussen lidmaten en mensen van buiten de
gemeente en zelfs tussen gedoopten en ongedoopten niet verhinderd. Daarnaast werden
classicale taken als het opzicht op en het examineren van predikanten en het zoeken
naar mogelijkheden om nieuwe predikantsplaatsen te creëren in deze jaren nog deels
door de Noord-Hollandse synode waargenomen. Via deze wegen en met inschakeling
van hervormingsgezinde ex-pastoors zocht de gereformeerde kerk naar manieren om de
ruimte die ontstond door het grotendeels wegvallen van de katholieke zielzorg in te
nemen, als de nieuwe publieke kerk binnen de nieuwe politieke verhoudingen. De
drempel voor het lidmaatschap werd daarbij echter niet verlaagd.
De politiek-militaire ontwikkelingen enerzijds en leerstellige conflicten binnen de
gereformeerde kerk anderzijds zorgden in de eerste helft van de jaren ’80 voor een
andere opstelling van de Noord-Hollandse synode met name ten opzichte van het
katholicisme en in mindere mate van het mennonisme. Het gereformeerde
confessionaliseringsproces ging daarmee op dit bovenregionale niveau rond 1586, het
jaar van de nationale synode van Den Haag, een nieuwe fase in, gericht op een
scherpere afbakening van de eigen leer en gemeenten tegenover andersgelovigen. In
deze zelfde periode vroegen leergeschillen om uitspraken om de gereformeerde eenheid
niet van binnenuit te laten eroderen. Gelijktijdig werd vanaf 1586 vaker en deels
tevergeefs een beroep gedaan op de Staten van Holland om de verbreiding van
gereformeerde waarden en normen actief te ondersteunen.
De oriëntatie van de Noord-Hollandse synode verplaatste zich aldus van de zorg voor de
concrete praktijk, naar de behartiging van de gereformeerde belangen op provinciaal
niveau. Deze verschuiving was niet alleen een reactie op de politieke en religieuze
ontwikkelingen in die jaren, maar was ook het gevolg van een vorm van taakverdeling
tussen de synode enerzijds en de classes en kerkenraden anderzijds. Er vond immers een
groei van het aantal kerkelijke gemeenten plaats. In het verlengde daarvan ontwikkelden
de coetus zich tot volwaardige classes en deze classes konden worden ingezet voor de
vertaling van het synodale beleid naar de kerkenraden en predikanten toe. In de meeste
Noord-Hollandse classes was deze ontwikkeling rond 1582 grotendeels voltooid.
Door de Bestandstwisten ging de gereformeerde kerk in 1609 een kritieke fase in,
waarbij de synodale vergaderingen en sommige classicale door de politiek buitenspel
werden gezet. Het was diezelfde politiek die uiteindelijk een burgeroorlog wist te
visie van Jelsma op de rol en invloed van de meerdere vergaderingen. Bergsma, Tussen Gideonsbende en
publieke kerk, p. 416.
conclusies/ pag. 426