De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Dit laatste blijkt uit een rekening uit het archief van het Hof van Holland 31 in verband
met een reis van de secretaris om onderzoek te doen naar zekere ketterse bijeenkomsten
van geestelijken en leken aldaar. 32 Deze vroege vermelding en diverse meldingen uit de
jaren 1525-1527 laten zien dat Monnickendam, net als Amsterdam, Delft en Hoorn 33 in
die jaren bij de centrale overheid bekend stond als broedplaats van ‘lutherie’, zoals in
die dagen iedere afwijking van de katholieke leer genoemd werd. Wat weten we over
die hervormingsgezinde activiteiten en waarom vonden deze in de door mij onderzochte
regio, nu juist Monnickendam plaats?
‘Lutherie’ in Monnickendam vanaf de jaren ‘20
Monnickendam was voor de centrale overheid vanaf 1524 een van ketterij verdacht
stadje. Een stadje dat kennelijk aantrekkingskracht uitoefende op rondtrekkende
geestelijken, van elders verdreven om hun gevoelens jegens het altaarsacrament. Zoals
Willem Ottensz van Utrecht, een voormalige pastoor uit Hoorn die zijn ambt had
neergelegd omdat hij zich niet meer met het priesterschap kon verenigen en daarna als
predikant optrad in conventikels. Na zijn arrestatie herriep hij zijn dwalingen om na te
zijn vrijgelaten op te duiken in Monnickendam en daar opnieuw openlijk de nieuwe leer
te prediken. In die zelfde stad trad hij in het huwelijk met ‘een jonghe maecht’ waarbij
de schout ‘ende meer andere inwoenders van Monickendam’ als getuigen optraden.
Toen het Hof van Holland een nieuw onderzoek naar hem gelastte wist hij samen met
zijn ‘gepretendeerde huysvrou’ in februari 1526 naar Emden te ontkomen. 34 Andere
Monnickendamse priesters, ‘befaemt vander secte Lutheriane’ waren minder fortuinlijk
en vielen wel in handen van justitie. Genoemd worden Gerbrant Pane of Pauw, Jan
Jacobsz en een naamloze derde priester. 35 Ook van elders bekende priesters als Gerrit
van Wormer, Thielman de Cruyenyer of Cruenier en Dirck de Houstapellair worden in
de rekeningen van het Hof van Holland genoemd in verband met Monnickendam en de
‘Lutheriaensche secte’ aldaar. 36
In dat zelfde jaar werden nog eens acht inwoners, zes mannen en twee vrouwen van
Monnickendam gearresteerd 'ter cause vant luyterspel', wat zoals gezegd, zou kunnen
wijzen op verbreiding van de nieuwe leer via de rederijkerskamer. 37 Ook de broers
31 Het Hof van Holland was, als hoogste gerechtelijke instantie, door het centrale gezag belast met
toezicht op de naleving van de plakkaten en samen met de inquisitieraad, met de uitroeiing van alle
ketterij in Holland en Zeeland. Deze raad zou daarbij uitspraak doen over alle ketters en de gerechtelijke
functionarissen in de steden en dorpen waren verplicht deze uit te leveren. Vooral dit laatste leverde veel
protesten op omdat de stadsregeringen veelal met succes vasthielden aan hun recht om hun burgers door
de eigen schepenbank te laten verhoren en vonnissen. Bij doodsvonnissen liet de inquisitierechtbank de
uitvoering van het vonnis over aan het Hof van Holland, die op zijn beurt juist en met enige regelmaat
aandrong op verzachting van de plakkaten. Zie verder De Hoop Scheffer, Geschiedenis der
Kerkhervorming in Nederland, pp. 473-480.
32 Melding uit 1524: Fredericq, Corpus documentorum, Deel IV, p. 264 (nr. 203); melding uit 1525:
Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 73 (nr. 447). Duke en De Hoop Scheffer noemen deze
vroege vermeldingen niet. Zij komen wel met meldingen uit 1526 en 1527. De Hoop Scheffer,
Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland, pp. 578-587; Duke, Reformation and Revolt, pp. 35-39.
33 Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp. 36-47.
34 Van Nierop, idem, pp. 42-43; Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, pp. 110-115 (nrs. 497-501);
zie ook De Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland, pp. 340-341, 391-393, 571-
574, 578.
35 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, pp. 156-159 (nr. 544) en 160-161 (nr. 548); over hen: De
Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland, pp. 337-338, 391-392, 565, 579-580.
36 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 171 (nr. 555).
37 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 171 (nr. 555).
hoofdstuk 1/ pag. 25