De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

ingang van datzelfde jaar 1572. 82 In Edam vond ook de eerste vergadering van de
Noord-Hollandse synode plaats, op 16 augustus 1572. 83
In de beide andere steden was de machtswisseling minder absoluut. Zoals aangetoond,
waren de gereformeerde kernen hier een stuk kleiner en de verhoudingen minder
gepolariseerd. Van de gereformeerde leidslieden van 1566/67 zien we behalve de al
genoemde Gerrit Jansz Schagen niemand terugkeren in de magistraatslijsten zoals die
voor Monnickendam en Purmerend zijn te reconstrueren vanaf 1579. Wel geldt voor
Purmerend dat de ouderlingen vanuit deze stad, die we vanaf 1582 in de acta van de
Noord-Hollandse synode tegenkomen als afgevaardigden vanuit de classis Edam, op
één na tevens lid van de Purmerendse vroedschap waren. We mogen voor deze plaats
dus in ieder geval vanaf 1582 een gedeeltelijke overlapping tussen kerkenraad en
stadsbestuur veronderstellen. 84 Een dergelijk samenvallen van de kerkelijke en politieke
overheid is voor Edam al vanaf 1572 te verwachten, maar zekerheid hebben we
daarover pas vanaf het moment dat de kerkenraadsnotulen van deze stad bewaard zijn
gebleven, dat wil zeggen vanaf 1594. De spaarzame gegevens over Edamse ouderlingen
in de acta van de Noord-Hollandse synode, vanaf 1579 en in die van de nationale
synoden ondersteunen het verwachte beeld.
De Monnickendamse gegevens leveren een wat afwijkend beeld op. De Monnickendamse
ouderlingen die de classis Edam in 1579, 1584, 1590, 1592 en 1594 op de
Noord-Hollandse synode vertegenwoordigden, te weten Jacobus Hem, Jan Heymansz
en Frans Willemsz komen niet voor op de magistraatslijsten. Dit zelfde geldt voor
ouderling Jacob Sommesz, medeondertekenaar van de credentiebrief, die in 1578 vanuit
de classis Edam werd verzonden aan de nationale synode. 85 De dubbelfuncties van
Gerrit Jansz Schagen lijken daarmee eerder uitzondering dan regel. Dit is een smalle
basis voor conclusies, maar komt wel overeen met latere gegevens voor
Monnickendam, waaruit blijkt dat de leden van de kerkenraad en de vroedschap tot
zeker 1620 uit verschillende delen van de Monnickendamse gemeenschap afkomstig
waren. 86
Verschillende uitkomsten dus, hoewel de gegevens schaars zijn, aansluitend bij de
verschillende religieuze ontwikkelingen in deze drie steden in het Wonderjaar 1566-67.
Het feit dat de gereformeerde gemeenten in Purmerend en Monnickendam kleiner en
zwakker waren dan die in Edam, wordt ook weerspiegeld in het feit dat men in Edam al
direct in juni 1572 over een eigen gereformeerde predikant beschikte en met de
diensten, inclusief de Avondmaalsvieringen kon starten. Purmerend kreeg pas in de loop
van 1573 haar eerste gereformeerde predikant, de al genoemde 'gereformeerde paep'
Bernardus Bernardi. De Purmerendse gereformeerden kregen wel al in 1572 de beschikking
over een kerkgebouw, maar pas na moeizame onderhandelingen met de lokale
overheid, waarbij men zelfs een beroep op Sonoy moest doen om de uitoefening van de
82 Costerus Wzn, De Geschiedenis van de stad Edam, pp. 56-57.
83 Acta van de Noord-Hollandse synode, 16.8.1572.
84 Een volledige lijst van kerkenraadsleden is pas vanaf 1611 te reconstrueren, vanuit de
kerkenraadsnotulen. Daarnaast kennen we vanaf 1592 de namen van de ouderlingen die
vanuit Purmerend op de vergaderingen van de classis aanwezig waren.
85 Acta van de nationale Synode te Dordrecht, 3-18 juni 1578. Op geen van de 16 e
eeuwse nationale synoden waren predikanten of ouderlingen vanuit de classis Edam
aanwezig namens de Noord-Hollandse synoden.
86 Zie paragraaf 4.2.
hoofdstuk 2/ pag. 85