De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

8.1. ‘’t Stuck vant huwelyck’
Vragen rond huwelijkscases, voorhuwelijkse seks, echtscheiding en echtmijding en over
de mate waarin de kerkelijke huwelijkssluiting ruimhartig of strikt toegestaan diende te
worden, vormen vanaf het eerste begin tot ongeveer 1630 een vast agendapunt op de
synodale vergaderingen. 3 De vele vragen over huwelijkse kwesties kwamen al in aan de
orde in de paragrafen 2.3 en vooral 4.3. In deze laatste paragraaf is ook beschreven
welke inspanningen synode en classis zich getroostten om de kerkelijke opvattingen
rond huwelijk en huwelijkssluiting via de overheden alom aanvaard te krijgen.
Inspanningen die uiteindelijk toch niet leidden tot een aparte huwelijksordonnantie, zo
lieten de Staten van Holland in 1647 weten: de politieke ordonnantie uit 1580 moest
voorlopig voldoen. 4
Daar bleef het, in de hier onderzochte periode bij voor wat betreft de bovenlokale
overheden. Op lokaal niveau zijn wel enkele nadere bepalingen uitgevaardigd en deze
lokale initiatieven staan in deze paragraaf centraal. Wie namen in de drie stadjes het
voortouw en wat werd er bereikt?
Kerkelijke successen in Edam
De Edamse vroedschap bepaalde in 1589 dat een ieder die zich bezwaard voelde om in
de gereformeerde kerk te trouwen, dat op het stadhuis mocht doen. Dit onder verwijzing
naar ongeregeldheden, die zich hadden voorgedaan. In Edam was de keuze tussen
stadhuis en kerk voor de huwelijkssluiting tot die tijd dus niet vanzelfsprekend. Toch
noteerde men in 1581 in de acta dat de nieuwe ordonnantie van justitie, zoals door de
Staten van Holland vastgesteld op 1 april 1580, zou worden ingevoerd. In de Edamse
vroedschapsnotulen werden in verband daarmee drie bepalingen genoteerd: dat een
ieder zich zal laten trouwen in de kerk of op het stadhuis, dat de boete op
voorhuwelijkse seks werd gesteld op 12 gulden en hoe de gang van zaken rond het
trouwen op het stadhuis diende te zijn. 5
In 1614 besloot de vroedschap om de boete van zes gulden op voorhuwelijkse seks
voortaan alleen op te leggen aan personen die dit konden betalen. De opbrengst van
deze boetes kwam ten goede van de kerk. 6 Het bedrag was dus niet alleen veel lager dan
in 1580 was vastgesteld, maar werd ook niet langer zonder aanziens des persoons
opgelegd. Deze relatieve mildheid was al in 1607 door de lokale kerkenraad bepleit:
door de hoogte van de boete op de voorhuwelijkse seks, konden minderbedeelde
burgers niet alsnog trouwen. Zij bleven daardoor ongehuwd samenwonen of gingen
uiteen, met alle opspraak en lastering onder de burgerij van dien, zo noteerde de
kerkenraad zorgelijk. 7
Zes jaar eerder pleitte de kerkenraad al bij de burgemeesters voor het aanstellen van
commissarissen belast met huwelijkse zaken. Een verzoek dat in 1609 met klem werd
herhaald. 8 In de memorieboeken van de burgemeesters lezen we niets over een dergelijk
verzoek, maar uit de kerkenraadsacta weten we dat de aanhoudende verzoeken van
kerkelijke zijde uiteindelijk effect sorteerden. In 1613 diende de kerkenraad uitgewerkte
3 e
Voor een analyse van de toelichtingen op het zevende gebod (huwelijk en seksualiteit) door 17 eeuwse
uitleggers van de catechismus, zie: Van Deursen, Rust niet voordat gy ze van buiten kunt, pp. 156-177.
4
Zie: Van der Heyden, Huwelijk in Holland, pp. 56-58.
5
Vroedschapsnotulen Edam, 1.2.1581, 31.1.1589.
6
Vroedschapsnotulen Edam, 24.5.1614.
7
Kerkenraadsnotulen Edam, 6.5.1607.
8
Kerkenraadsnotulen Edam, 11.3.1601, 18.3.1601, 25.3.1601, 1.1.1609.
hoofdstuk 8/ pag. 394