De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Het onderhoud en waar nodig de her- of nieuwbouw van kerkgebouwen was immers
een overheidstaak, zodat we in de verschillende vroedschapresoluties wel het nodige
vinden over bijvoorbeeld de herbouw van de grote kerk van Edam, nadat deze door
blikseminslag in de toren grotendeels door brand was verwoest in 1602 55 en over de
vergroting van de kerk van Monnickendam in 1643. 56 Verder weten we dat een
kerkraam een geliefde gift was van de verschillende stedelijke overheden aan de
nieuwgebouwde of herbouwde kerken in de eigen regio en daarbuiten. Stadswapens en
historische voorstellingen namen zo de plaats in van eventueel (nog) aanwezige
afbeeldingen van heiligen of kerkvaders. 57 In paragraaf 2.2 is beschreven in hoeverre de
kerken werden gezuiverd van ‘alle afgoderij’ en deels geplunderd in de jaren 1572-73.
Wat in ieder geval in Monnickendam pas veel later gebeurde, was het met ‘gele verwe
(..) doen wtcladden (van) alle de papiste beelden boven aent verhemelte vant
middenchoor vande kercke geschildert staende’. Deze opdracht verstrekten de
burgemeesters pas in 1639. 58 Tot die tijd had men zich er blijkbaar nog niet zo aan
25.2.1644 (tafels verlengen). Zie verder paragraaf 4.2, over de tuchtoefening in de drie
steden en de groei van de aantallen Avondmaalsgangers.
55 Vroedschapsnotulen Edam, 2.3.1602-8.12.1625. Het duurde dus jaren voor de kerk
geheel hersteld was en men het ‘schot inde groote kerck (kon) (..) doen uijtbreecken
ende de predeckstoel weder (..) doen verhangen daer aen de pylaer als die voor de brant
vande kerck gehangen heeft’. (notulen 8.12.1625). Voor een uitgebreide beschrijving
van de Grote Kerk van Edam en vooral van ramen in deze kerk, zie: Van Ruyven-
Zeman, Kleurrijk verleden. Over de kerkbrand in 1602, maar over ook de minder
omvangrijke branden in latere jaren (1642, 1643 en 1699) is al menig boek verschenen,
bijvoorbeeld Allan, De stad Edam, Costerus Wzn, De geschiedenis der stad Edam en
Costerus Pzn, De Groote of Sint-Nicolaas Kerk te Edam. De grote brand van 1602 werd
ieder jaar herdacht op 24 februari. De Edamse vroedschap schreef hiertoe in 1603 een
algemene vasten- en biddag uit. Vroedschapsnotulen Edam 12.2.1603. Van katholieke
zijde werd deze blikseminslag uitgelegd als een straf van God, omdat dronken soldaten
rond vastenavond, gedurende drie dagen de katholieke godsdienst bespot hadden, door
een namaakprocessie te houden. Een van hen zou daarbij als een soort Edamse paus zijn
rondgedragen. Anderen hadden zich zwart geschminkt als duivels en liepen rond met
kruizen, vaandels en bellen. Costerus Pzn, De Groote of Sint-Nicolaas Kerk te Edam,
pp. 30-31. Ook aangehaald door C. Kooi als voorbeeld van de manier waarop
katholieken voelden dat ze konden vertrouwen op de bovennatuurlijke krachten, als
wapen tegen intolerantie. Wonderen die dit illustreerden, zoals de kerkbrand in Edam,
waren daarom van belang binnen de katholieke subcultuur. Bovendien liet het Edamse
verhaal zien dat de ketters in handen van de duivel waren. Kooi, ‘Paying off the sheriff’,
pp. 99-101. Voor een overzicht van de wederopbouw van Edam na de grote
stadsbranden van 1587 en 1602, zie: Boschma-Aarnoudse, Edam, behouden stad. pp.
162-221.
56 Vroedschapsnotulen Monnickendam, 6.6.1643, 27.10.1643, 25.1.1644. Enkele jaren
daarvoor werd de kerktoren gerepareerd en van een spits voorzien. Zie Appel, ‘Wat
lijken ze op elkaar’, pp. 39-42.
57 Bijv. in Broek in Waterland. In een groot glas in loodraam wordt de verwoesting in
1573 en de uiteindelijke herbouw van de kerk weergegeven. Afbeeldingen en
beschrijving te vinden bij Vvan Swigchem, Een huis voor het Woord, pp. 290-291.
58 Vroedschapsnotulen Monnickendam 26.11.1639. Deze late schilderbeurt wordt door
Van Overbeeke, uitgelegd als een uiting van het feit dat er in Monnickendam nog zeer
hoofdstuk 7/ pag. 342