De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Conclusies
In 1527 werd de Monnickendamse Wendelmoet Claesdr in Den Haag verbrand omdat
zij zich fel afzette tegen katholieke geloofsopvattingen. Ruim 120 jaar later, in 1648,
werd Claes Boom verbannen uit Edam, nadat hij in een bittere scheldkanonnade de
geuzen naar de brandstapel en alle gereformeerde lidmaten en hun predikanten naar de
hel had verwenst. In de jaren tussen deze beide vonnissen zijn de religieuze
verhoudingen in Holland en dus in de classis Edam grondig gewijzigd, wat juist deze
periode tot onderwerp van mijn onderzoek maakte.
De vroege dissidenten schudden vanaf ongeveer 1520 aan de toen nog stevige
gewortelde eenheid van katholieke kerk en samenleving en zorgden voor de eerste
scheurtjes. Wanneer de religieuze onvrede werd versterkt door bestuurlijke verdeeldheid
en economische malaise, konden plotseling grote groepen gelovigen tijdelijk in de ban
van de apocalyptische prediking van de dopers geraken. Ontwikkelingen die zich in
Monnickendam en in mindere mate Purmerend en delen van het Waterland voordeden
in de jaren 1530-1535. Met harde hand is gepoogd de eenheid tussen kerk en
samenleving te herstellen, maar echt uitroeien kon men de nieuwe religieuze
opvattingen en het antiklerikalisme niet meer. Een kleine minderheid bleek echt
gegrepen door de hervormingsgezinde beweging en bleef daar tegen alle verdrukking in
trouw aan.
De diepte van de scheuren verschilde per stad en dorp, zodat de steden en de dorpen
binnen de hier onderzochte regio ieder hun eigen ontwikkeling doormaakten in de 16 e
en later ook in de 17 e eeuw. De doperse richtingen vonden hun aanhang aanvankelijk
vooral in Monnickendam, Purmerend en in dorpen als Ransdorp, Landsmeer,
Zunderdorp en Middelie. In de jaren ’60 waren het vooral gelovigen uit Edam die het
voortouw namen om de gereformeerde leer te verbreiden onder plaatsgenoten en in de
omliggende dorpen en steden. Ook nu was de mate van succes afhankelijk van de
overtuigingskracht van de nieuwe predikers en hun volgelingen in wisselwerking met de
inspiratie of het gebrek daaraan van de kant van de katholieke kerk. Anders dan in de
jaren ’30 werd de onvrede met het katholicisme nu niet in één richting gekanaliseerd:
het doperdom vormde een geduchte concurrent voor het gereformeerde protestantisme.
De positiekeuze van de lokale overheid speelde in deze jaren geen rol van betekenis in
de hier onderzochte plaatsen.
De politieke omwenteling van 1572 zorgde ervoor dat in Holland en Zeeland de eenheid
tussen kerk en samenleving voorgoed verbroken werd. Alle religieuze groeperingen
moesten hun plek (her)vinden in relatie tot de nieuwe politieke verhoudingen en tot
elkaar. Zij konden daarbij voortbouwen op het eigen confessionaliseringsproces, zoals
dat vooral vanaf de tweede helft van de 16 e eeuw meer en meer vorm kreeg.
In deze studie is vooral in beeld gebracht hoe het gereformeerde
confessionaliseringsproces verliep binnen de classis Edam en welke rol de classicale
vergadering daarbij speelde. Centraal stond daarbij de vraag in hoeverre de
gereformeerden binnen de classis Edam het ideaal van een gezuiverde, gereformeerde
kerk en samenleving overnamen, zoals verwoord door de ballingen op het convent van
Wezel (1568) en de synode van Emden (1571) en in hoeverre men er in slaagde dit
ideaal vorm te geven. Deelvragen die daarbij aan de orde kwamen zijn: wat betekenden
de nieuwe politieke en religieuze verhoudingen in Holland voor de positie en ambities
conclusies/ pag. 424