De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Opvallend is voorts dat het vooral synode en classis waren die zich bleven verzetten
tegen de katholieke opmars. De kerkenraden van in ieder geval de drie steden waren
hiervoor in praktijk heel wat minder beducht of in ieder geval heel wat minder mee
bezig. Alle aandacht bleef uitgaan naar de katholiek georiënteerde lidmaten en naar het
zuiver houden van het onderwijs. Als men zich hier al bezig hield met katholieke
plaatsgenoten, dan gebeurde dat vooral naar aanleiding van oproepen vanuit classis of
synode. Dit zelfde gold in feite ook voor de vroedschappen, al kwamen de oproepen in
dat verband vooral van de kant van de Staten van Holland.
Op lokaal niveau legde men zich dus eerder bij de praktijk van alledag neer, dan men in
classicaal en synodaal verband kon of wilde toegeven. Dit zou kunnen samenhangen
met het feit dat het katholicisme in andere delen van in Noord-Holland een veel grotere
concurrent vormde voor de gereformeerde kerk dan in de classis Edam het geval was.
Was het deze opmars waar men zich op synodaal en in het verlengde daarvan ook op
classicaal niveau zoveel zorgen maakte?
Binnen de eigen classis kon de strijd tegen het opkomende katholicisme niet worden
gewonnen, maar zij werd ook niet verloren. Volgens de gegevens vanuit het
missieverslag van het aartspriesterschap Enkhuizen telden Purmerend en Edam in 1638
ieder twee seculieren en was er één dominicaan in Monnickendam te vinden; 18 jaar
later, in 1656, waren er nog steeds maar vijf geestelijken werkzaam in de regio van de
classis Edam. Nu betrof het één seculier in Monnickendam, één in Edam, één in
Purmerend en één in Ilpendam en om één dominicaan in de Beemster. 150
De overzichtskaart samengesteld voor Holland door L.J. Rogier voor de aanwezige
staties in 1700, laat zien dat juist de classis Edam gekenmerkt werd door grote witte
vlekken. Zes staties zijn hier te vinden, in de vijf plaatsen waar in 1656 al een
geestelijke werkte en één in Nieuwendam. 151 In de veel latere cijfers van de volkstelling
uit 1809 varieerde het percentage katholieken in de dorpen Warder, Middelie-Kwadijk,
Oosthuizen, Zuiderwoude, Broek in Waterland, Ransdorp, Marken en Landsmeer van 0
tot 7,4%. In andere dorpen en in de drie steden ligt het percentage wel hoger,
uiteenlopend van 14,8% in Zuiderwoude tot 33,1% in Edam, volgens de berekeningen
van Van der Woude. 152
150 Rogier, Geschiedenis van het katholicisme, dl II, pp. 361-365. Uit de biogrammen
samengesteld door G. Ackermans valt op te maken dat Ilpendam van 1646 tot 1652
zowel door pastoor Jacobus Heijnsius (nr. 0271) als door pastoor Lambertus Hofman
(nr. 0277) bediend werd. Niet duidelijk wordt of en in hoeverre dit een tijdelijke situatie
was. Ackermans, Herders en huurlingen, pp. 377-378. Over Ilpendam, zie ook noot
106. Dit beeld van de naar verhouding zwakke positie van de katholieken in de classis
Edam wordt ondersteund door de gegevens uit de lijst van katholieke ambtenaren op het
platteland van Holland, zoals opgesteld voor de Staten van Holland in 1658. Hieruit
blijkt dat alleen in Beemster, Ilpendam, Oudendijk en Schardam steeds maar één
katholieke ambtenaar was aangetroffen. De overige dorpen in de classis Edam worden
niet genoemd. Knuttel, De toestand der Nederlandsche katholieken, pp. 347-354.
151 Rogier, Geschiedenis van het katholicisme, dl III, los bijgevoegde kaart.
152 Van der Woude, Het Noorderkwartier, pp. 122-131. Het voert te ver om hier nader in
te gaan op de demografische ontwikkelingen in het Noorderkwartier en op de discussies
over bijvoorbeeld de numerieke aspecten van protestantisering en katholieke herleving,
met name voor de jaren 1656-1726 zoals gevoerd door De Kok, Van der Woude, Faber
en Roessingh. Zie: De Kok, Nederland op de breuklijn Rome-Reformatie, en de repliek
hoofdstuk 7/ pag. 364