De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

kerk. Zijn harde optreden en vergaande maatregelen op economisch, politiek en
kerkelijk gebied leidden tot grote verontwaardiging en zouden zelfs gematigde
katholieken in het kamp van zijn protestantse tegenstanders drijven. 160
Waterland en de Zeevang in de jaren ‘60
Hoe verging het de gelovigen in Holland, met name in het gebied van de latere classis
Edam in deze jaren van hoop en vrees? Informatie over de situatie in de jaren 1565-
1568 vinden we vooral in de verhoren van de Raad van Beroerten. 161 Het is uiteraard
zaak deze verhoren, waarin de meningen van lokale bestuurders en burgers van nietgereformeerde
huize en van de lokale geestelijkheid staan opgetekend, met de nodige
voorzichtigheid te benaderen. We weten immers niet hoe volledig en hoe objectief zij
konden en wilden zijn. Bovendien is niet bekend of de verhoren compleet zijn
overgeleverd. 162 Zo ontbreekt bijvoorbeeld een dorp als Landsmeer, terwijl hier in ieder
geval doopsgezinde geluiden gehoord moeten zijn. Toch is het een prachtige bron met
informatie over de drie steden Edam, Monnickendam en Purmerend en over de dorpen
Purmerland en Ilpendam gelegen bij Purmerend; over Katwoude, Middelie en
Oosthuizen in de Zeevang, en over de Waterlandse dorpen Zuiderwoude, Uitdam,
Ransdorp en Holysloot. Informatie die ons veel kan leren over de gang van zaken in
deze jaren.
Tot juli 1566 was het betrekkelijk rustig in het gebied boven het IJ. Dat de Emder
pogingen tot gemeenteopbouw tot op dat moment nog maar weinig effect hebben gehad,
moge blijken uit een notitie van de landvoogdes uit juli 1565 waaruit verhaald wordt dat
er geen ketters gevonden waren, noch te Edam noch te Egmond. In Alkmaar was wel
opgetreden tegen daar ontdekte ketters. 163 Zoals al even aangehaald, was Jan Arentsz
vanaf augustus 1559 niet alleen predikant van Amsterdam, maar preekte hij
waarschijnlijk ook bij mensen thuis in zijn oude woonplaats Alkmaar en in Enkhuizen.
Mogelijk waren hier dus al kleine, losjes georganiseerde gereformeerde kernen 164 vanaf
het begin van de jaren ’60, maar zo klein dat Arentz tot begin 1566 de enige predikant
voor heel Noord-Holland was.
160
Voor een uitgebreide beschrijving en analyse zie bijvoorbeeld Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en
burgeroorlog, pp.18-44; Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 11-70.
161
Gebruikt zijn de kopieën de Gerechtelijke stukken van de Raad van Beroerten, zoals aanwezig in de
Kopieëncollectie A van het Rijksarchief Noord-Holland te Haarlem, inv. nr. 523. Voortaan afgekort tot
Raad van Beroerten. Deze verhoren, waarvan de precieze datering ontbreekt, moeten zijn afgenomen rond
april-juni 1568. De getuigen verwijzen namelijk geregeld naar Aswoensdag 1568 (dus: 3 maart 1568),
terwijl blijkens de teksten sindsdien tenminste vier tot acht weken zijn gepasseerd. De veroordelingen
zoals weergegeven door Marcus, Sententien en indagingen zullen daarom mijns inziens gedateerd moeten
worden op 14 januari 1569 en niet op 14 januari 1568, zoals Marcus noteert.
162
Woltjer, ‘De vonnissen van de Raad van Beroerten’, pp. 127-128. De gegevens vanuit de verhoren van
de Raad van Beroerten zijn door mij vergeleken met de veroordelingen zoals weergegeven door Marcus,
Sententien en indagingen en met de lijsten samengesteld door Verheyden, Le conseil des troubles. Na
correcties voor dubbeltellingen leverde dit 21 extra namen op: 17 voor Edam, drie voor Monnickendam
en één voor Purmerend.
163
Van Schelven, De Nederduitsche vluchtelingenkerken, pp. 45-46; Vis, Jan Arentsz, de mandenmaker
van Alkmaar, p. 32.
164
In navolging van Rooze-Stouthamer spreek ik van een gereformeerde gemeente als er sprake is van
een kerkenraad, die leiding geeft aan het gemeenteleven. Rooze-Stouthamer, Hervorming in Zeeland, pp.
158-159. De ‘provinciale synode’ van Dordrecht, gehouden in juni 1574 legt de lat wat hoger: pas bij de
eerste Avondmaalsviering kan er gesproken worden van een gereformeerde gemeente. Zie: Abels,
Wouters, Nieuw en Ongezien, dl. 1, pp. 190-192.
hoofdstuk 1/ pag. 48