De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Tegenover deze gereformeerde gemeente stond een overwegend katholieke overheid,
alleen de gemeentesecretaris 194 koos voor de nieuwe religie; en een bevolking die voor
driekwart uit trouwe katholieken zou bestaan. Katholieken die zich meer dan eens
verzet hebben het opkomend calvinisme in hun stad. Enkele voorbeelden zijn al
genoemd: de bescherming van het kerkgebouw, de verhindering van ten minste één
doopbediening en verstoringen van gereformeerde diensten toen deze dicht bij de
stadspoorten werden georganiseerd.
Dat de tegenstellingen scherp waren, blijkt ook uit vernielingen, weliswaar door
dronken gezellen, op het kerkhof, 195 uit de minachting van het Heilig Sacrament door
enkele gereformeerden, gevolgd door een woordenwisseling met de pastoor 196 en uit
berichten dat de beide groepen diverse malen bijna met elkaar op de vuist gingen.
Zo wordt met nadruk vermeld dat de gereformeerde aanhangers hun voorgangers zonder
'eenighe extraordinaris wapen' en in hun 'gewoenlicke habiten' plachten te begeleiden, 197
maar de al vaker genoemde Claes Gerritsz Gael heeft zich minstens één maal met zijn
'wachttabbaert' aan ter predikatie begeven, 198 terwijl over Jan Claesz Sloot wordt verteld
dat hij de predikant begeleidde en beschermde toen het gerucht ging dat burgers 'den
predicant metten zijnen wilden verjaeghen ende verdrijven'. 199 Bijna mis ging het op 15
december, de dag waarop in Amsterdam de eerste gereformeerde Avondmaalsviering
plaatsvond. Schout, schepenen en burgemeesters verzochten aan de gereformeerde
leidslieden hun bijeenkomsten te staken, wat hen op een botte afwijzing kwam te staan:
alleen als pastoor Meynardus Johannesz zijn diensten staakt, zal men dat van
gereformeerde zijde ook doen. Daarop hebben nog diezelfde dag 'eenighe goede ende
catholycke burgers (..) een clocken (..) geroert ende doen slaen' en uitgeroepen 'dat
diegeenen (die de) (..) placcaten ende die catholycque religie voor wilden staen, hen op
zeeckere plaetse soude vergaederen'. 200
Of het echt tot een treffen gekomen is, melden de bronnen niet, maar het beeld is
duidelijk: de groepen stonden tegenover elkaar en de spanningen waren af en toe te
snijden, maar desondanks lieten de gereformeerden zich niet afschrikken.
Waarschijnlijk voelden zij zich gesterkt door de ontwikkelingen in Amsterdam, Hoorn,
Alkmaar, Enkhuizen en verder weg in Antwerpen, plaatsen waar men dankzij de handel
en waarschijnlijk ook via de rondreizende predikanten contacten mee onderhield.
De gereformeerde leer uitgedragen in Purmerend
De Edamse gereformeerden waren, met wisselend succes, ook buiten de eigen
woonplaats actief bij de verbreiding van de nieuwe leer. Zo werd in Purmerend in de
'eerste aanhef vande oproerten' op de markt gepreekt door Jan Davidsz, voormalig
194
Mr. Jan Claesz van Poelgeest; Raad van Beroerten, p. 254, verhoor van Dierick Heyndricx, dijkgraaf
van de Zeevang en schout van Edam.
195
Raad van Beroerten, p. 245, verhoor van IJsbrant Maertensz, oud-burgemeester te Edam in 1567 en
burgemeester in 1568; p. 246, verhoor van Jonge Jan Claesz oud-burgemeester te Edam in 1566 en
burgemeester in 1568.
196
Raad van Beroerten, p. 254, verhoor van Dierick Heyndricx, dijkgraaf van de Zeevang en schout van
Edam.
197
idem.
198
Raad van Beroerten, p. 262, verhoor van Jeroen Claesz, oud-burgemeester te Edam in 1567,
vroedschaplid in 1568.
199
Raad van Beroerten, p. 268, verhoor van Jan Pietersz Aris Jan, poorter en kerkmeester.
200
Raad van Beroerten, pp. 252-253, verhoor van Dierick Heyndricx, dijkgraaf van de Zeevang en schout
van Edam.
hoofdstuk 1/ pag. 53