De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

aljuw afgewend kon worden. Alleen de ramen van de pastorie en het huisraad van de
pastoor moesten het ontgelden. 260
Voorlopig einde aan de vrijheid van religie
In al die plaatsen waar gereformeerde prediking plaatsvond, kwam hieraan uiterlijk eind
april, begin mei 1567 een einde toen ook in Amsterdam de predikatie werd gestaakt en
de grote uittocht van gereformeerde predikanten en leiders, in het voetspoor van de
politieke top begon. Allen op zoek naar veiliger oorden buiten bereik van de
oprukkende Spaanse troepen en de Raad van Beroerten.
De leiders van de gereformeerde gemeenten van Edam, Monnickendam, Purmerend en
van Zuiderwoude werden door de Raad van Beroerten veroordeeld tot verbanning in
verband met hun rol in de 'troubelen'. De meeste waren tijdig gewaarschuwd 261 en
wisten aan hun arrestatie te ontkomen, toen rond 3 maart 1568, Aswoensdag Willem
Bogaert, de baljuw van Waterland en de Zeevang op last van de hertog van Alva, hun
huizen binnenviel en hun bezittingen confisqueerde. Sommigen vertrokken naar Emden,
maar de meesten combineerden hun werk in de scheepvaart met het wachten op betere
tijden. Een aantal van hen werd binnen één à twee maanden daarna alweer gesignaleerd.
De gereformeerde opmars was hiermee echter wel tijdelijk gestuit. Hoe tijdelijk blijkt
bijvoorbeeld uit de terugkeer van Dirck Jansz. Pontgroot in Edam in mei of juni 1568,
met hoopvolle berichten uit Groningen waar hij contact had gehad met het op dat
moment zegevierende leger der geuzen. Graaf Lodewijk liet de Edamse getrouwen via
Pontgroot weten dat zij 'goeden moet zouden (moeten) hebben, belovende hemluyden
rasch te comen verlossen'. 262 Hoe de verpletterende nederlaag bij Jemmingen op 21 juli,
inwerkte op de wachtende, zich nog deels schuilhoudende gereformeerden in onze regio
vermelden de bronnen helaas niet. Dat mannen als Pontgroot en zijn medevluchtelingen
desondanks trouw bleven aan hun keuze voor de gereformeerde leer en het opstandige
kamp, blijkt uit de aanstelling van zeker 11 van hen in een Edamse overheidsfunctie bij
de wetsverzetting in juni 1572. 263
Iets van de woede en teleurstelling over de nederlagen is terug te zien in de al genoemde
landgang van de watergeuzen op Monnickendam in de nacht van 2 op 3 maart 1571.
Volgens ooggetuigen wisten zeker 300 geuzen Monnickendam binnen te dringen, onder
wie 12 tot 14 burgers uit de stad die al enige tijd voortvluchtig waren. Tijdens de actie
werden vijf gevangenen bevrijd, het huis van de baljuw van Waterland, Wolphert
Michielsz geplunderd en de kerk opengebroken om vandaar alle waardevolle
voorwerpen mee te nemen. De beelden en altaren bleven wederom gespaard. Voorts
werden de huizen van 72 burgers 'zoe van rijcken als armen' geplunderd en werd
kapelaan Jan Hendricx meegenomen 'den welcken (God betert) wij verstaen dat zeer
deerlyck om hals geholpen is'. 264
Net als in de jaren ’30-’50 vielen er in deze jaren dodelijke slachtoffers te betreuren aan
doopsgezinde zijde, zoals de vermaner Thijs Juriaensz uit Ransdorp. Toch verstomde
260 Raad van Beroerten, pp. 302-303, verhoor van IJsbrant Jacobi, pastoor te Oosthuizen sinds 1563.
261 Volgens Pieter Bor waren zij gewaarschuwd door de schout van Monnickendam, Bor,Oorspronk,
begin en vervolgh, dl 1, p. 230.
262 Raad van Beroerten, pp. 271-272, verhoor van Pieter Pietersz, pater van het St. Maria Magdalena
Convent in Edam.
263 Oud Archief Edam, inv. nr. 64 a en d; Costerus Wzn, De Geschiedenis van de stad Edam, p. 8.
264 zie noot 245.
hoofdstuk 1/ pag. 64