De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

kerkmeesters bij deze beide diensten en ook hier bleven alle beelden en ornamenten in
tact. 205
De verhoorden wisten slechts twee namen te noemen van plaatsgenoten die mogelijk
uitgeweken zouden zijn omwille van de religie, gecombineerd met hun gewone werk als
zeevarende. De respons voor 'die gueserie ofte calvinus leeringhe' was derhalve beperkt,
maar daarentegen zou, volgens de klagerige pastoor, 'wel die meeste helfte vande
gemeynte met heresie van menno geinfecteert' zijn, 206 wat waarschijnlijk de verklaring
vormt voor de geringe respons op de Edamse pogingen om hier een gereformeerde
gemeente op te richten, terwijl de onvrede over de katholieke leiding ter plaatse toch
groot geweest moet zijn.
Van Edam naar Ransdorp en Holysloot
Mogelijk eveneens vanuit Edam ‘geïnfecteerd’ was pastoor Lambert Garbrantsz
Valckenaer, die ten tijde van de 'oproerten' de parochie van Ransdorp bediende en
'begonnen zoude hebben het blat omme te slaen ende op calvinus maniere te prediken'.
Dit werd hem niet in dank afgenomen door schout en kerkmeesters die hem de toegang
tot de kerk ontzegden. Lambert wist zijn prediking nog enige tijd voort te zetten in een
woonhuis vlakbij de kerk, maar moest uiteindelijk toch een veilig heenkomen zoeken in
Emden. De ondervraagden wisten geen verklaring te geven voor het gedrag van hun
pastoor die maar weinig parochianen voor zijn nieuwe visie wist te winnen, gezien het
feit dat ten tijde van de verhoren, verder niemand het dorp omwille van de religie had
verlaten. 207
Valckenaer koos dus openlijk voor de gereformeerde leer, wellicht geïnspireerd door de
ontwikkelingen elders, waarbij de gedachten enerzijds gaan naar Emden, zijn
vluchtbestemming en anderzijds naar het nabij gelegen Amsterdam of naar Edam,
omdat wij hem daar in oktober 1583 als predikant tegenkomen. Die carrière was
overigens slechts van korte duur: in november 1584 werd hij ontslagen om vervolgens
te Wormer/ Jisp beroepen te worden, waarna opnieuw ontslag volgde in 1585. 208 In de
jaren 1590-1594 werd hij financieel (mede) ondersteund door de Edamse diaconie. 209 Of
hij een groot prediker was weten we niet, wel weten we dat het niet-celibataire leven
hem zwaar viel: in de acta van de Particuliere Synode van Noord-Holland lezen we hoe
in 1589 werd voorgesteld hem weer tot het ambt toe te laten, nu hij vijf jaar boete had
gedaan in verband met grof overspel. 210
205
Raad van Beroerten, pp. 303-304, verhoor van Gerardus Christiani, pastoor te Middelie; p. 304,
verhoor van Jan Pauwelsz, inwoner van Middelie; p. 305-306, verhoor van Pieter Lambertsz, inwoner van
Middelie en kerkmeester; pp. 306-307, verhoor Pieter Jansz Coster te Middelie.
206
Raad van Beroerten, p. 304, verhoor van Gerardus Christiani, pastoor te Middelie.
207
Raad van Beroerten, p. 307, verhoor van Jan van Rosendael, pastoor te Ransdorp sinds 1567; p. 308,
verhoor van Moen Jansz, schout te Ransdorp en Holysloot; p. 309: verhoor van Jacob Heymesz en Claes
Dircx, beide schepen te Ransdorp en Holysloot.
208
Van Lieburg, Repertorium, dl 1.
209
Uitgaafboek diaconie Edam, 1590-1594.
210
Acta van de Noord-Hollandse synode, 30.5.1589. De Staten van Holland lieten weten tegen het
toelaten van overspeligen in een openbaar ambt te zijn, waarop de synode nuchter vaststelde dat er dan
heel wat meer predikanten van de kansel geweerd zouden moeten worden. De zaak werd naar de classes
terugverwezen en Valckenaer kreeg enige financiële steun toegezegd vanuit de synode. Op de
vergadering van 25.6.1590 kwam de zaak opnieuw aan de orde en staakten de stemmen. De financiële
ondersteuning werd verlengd. Uiteindelijk werd hij in 1591 weer tot de dienst toegelaten, mits buiten
Holland, met daarbij de vaststelling dat hij steeds gezond in de leer is geweest. Acta 2.7.1591. Zijn
misstap heeft nog lang nageklonken in gereformeerde kring: zie Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen,
hoofdstuk 1/ pag. 55