De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

selicheyt ende schamperheyt bedreven (als hij) langes den dorpe gaet metten heylighen
sacramente'. 221
De kritiek van Jan van Nichtevecht op de katholieke instellingen en zijn keuze voor het
calvinisme sloten blijkbaar goed aan bij de gevoelens van in ieder geval een deel van
zijn parochianen, zodat te Ilpendam wel een gereformeerde kern ontstond, waar dat te
Ransdorp niet gebeurde. Een belangrijk verschil tussen deze beide dorpen is dat er in
Ilpendam volgens de pastoor geen doopsgezinden te vinden waren. 222
Purmerland behoorde net als Ilpendam tot de heerlijkheid Purmerend en viel doordoor
eveneens onder de jurisdictie van de kastelein van Purmerend. Net als zijn collega
klaagde Embertus Theodorici, pastoor van Purmerland sinds 1567, over het weinig
doortastende optreden van de kastelein waardoor in 1568 nog steeds 'bij nacht ende
ontijden aldaer int heymelick dagelicx gepredickt wert zoe bijden calvinisten als
mennonisten alsoe een yegelick aldaer vrijelick compt woenen met wat seckten hij oick
besmet es'.
De gereformeerde leer was vanuit Ilpendam naar Purmerland gebracht door Jan van
Nichtevecht, terwijl ook ene heer Pauwels in privé-huizen preekte. De vrijheid voor de
gereformeerden ging hier zo ver dat in 1568 enkele aanhangers de nieuwe leer nog
steeds openlijk beleden, onder wie burgemeester Jan Dircx alias Roothooft. 223
Katholiek Purmerland had niet alleen te lijden onder de opkomst van de gereformeerde
en doopsgezinde stromingen ter plaatse, maar ook onder de plundering van de kerk door
de voortvluchtige troepen van Hendrick van Brederode, heer van Vianen, in het voorjaar
van 1567. 224 Een catastrofe die men in Purmerend had weten af te wenden door
eensgezind optreden van burgerij, overheid en schutterij. 225 In Purmerland lukte dit dus
niet. Was de bevolking hier te verdeeld om de katholieke kerk te kunnen beschermen?
De derde plaats waar Jan IJsbrantsz optrad als predikant is Zuiderwoude, ook al
genoemd als één van de parochies waar Jan Davidsz aan verbonden was geweest. 226
Zuiderwoude kende een kleine maar zeer actieve kern van in ieder geval zes mannen die
omwille van hun geloof in 1568 voor langere of kortere tijd de wijk moesten nemen.
Eén van hen, Jacob Sem, een schipper, had al in 1564 contacten met de gereformeerden
in Emden. Van hem wordt verteld dat hij zijn hoogzwangere vrouw meenam naar
Emden om het kind speciaal daar geboren te laten worden, zodat het daar gedoopt zou
kunnen worden. 227 Zijn tweede kind werd in de zomer van 1567, door ingrijpen van zijn
zwager, de kerkmeester Floris Claesz, door de pastoor gedoopt, wat de
familieverhoudingen ongetwijfeld niet ten goede gekomen zal zijn. 228
221
Raad van Beroerten, pp. 312-313, verhoor van Gerhardus Royer, pastoor te Ilpendam, sinds eind 1566;
ook aangehaald door Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp. 60-61, als voorbeeld van het
feit dat ondanks de harde repressie in 1567-68, de orde niet geheel terug keerde in het Noorderkwartier,
mogelijk doordat de geïsoleerde ligging van het land effectief optreden van justitie ook nu onmogelijk
maakte.
222
Raad van Beroerten, pp. 312-313, verhoor van Gerhardus Royer, pastoor te Ilpendam, sinds eind 1566.
223
Raad van Beroerten, pp. 313-314, verhoor van Embertus Theodorici, pastoor te Purmerland sinds
1567.
224
Idem.
225
Raad van Beroerten, p. 280, verhoor van Dierick Jacobsz, vroedschaplid en burgemeester te
Purmerend; p. 281, verhoor van Pieter Maertensz, vroedschaplid en burgemeester te Purmerend.
226
Raad van Beroerten, p. 293, verhoor van Johannes Johannisz, pastoor te Zuiderwoude.
227
Raad van Beroerten, pp. 298-299, verhoor van Frans Fransz, schout te Zuiderwoude en Uitdam.
228
Raad van Beroerten, p. 295, verhoor van Floris Claesz, oud-kerkmeester te Zuiderwoude.
hoofdstuk 1/ pag. 58