De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Hoofdstuk 8:
Reformatie van het openbare leven?
In het verlengde van de bestrijding van de andere geloofsovertuigingen, maakten synode
en classis en in hun voetsporen ook de lokale kerkenraden, zich hard voor het uitdragen
van de eigen waarden en normen buiten de kring van de eigen lidmaten en daarmee
voor de reformatie van het openbare leven. Om welke waarden en normen ging het
daarbij primair? Welke accenten werden gelegd, wat wist men te bereiken en welke
verschuivingen in de tijd zijn zichtbaar? Vragen die in dit hoofdstuk aan de orde komen.
Bij de Noord-Hollandse synode is ook op dit terrein een omslag zichtbaar in 1586. Tot
die tijd ging de meeste aandacht uit naar de interne reformatie en de reformatie van
voormalige pastoors. Van 1586 werd de blik meer naar buiten gericht. De aandacht ging
daarbij niet alleen uit naar de zo ongewenste wederopstanding van het katholicisme,
maar ook naar de vele gewoonten en gebruiken die niet strookten met de gereformeerde
leer en de daarbij horende waarden en normen. Een lange lijst instructies werd
meegegeven aan de gecommitteerden afgevaardigd naar de nationale Synode die kort na
deze Noord-Hollandse vergadering gehouden zou worden in Den Haag.
Naast de al genoemde klachten over de katholieken, lezen we over ‘groote ende
afgryselycke misbruycken des huwelycken staets’, over ‘allerley geesten (die) haer
onderwinden scholen te houden tot corruptie van de jonge jeucht’, waarbij het zelfs
gebeurde dat schoolmeesters als lesmateriaal gebruik maakten van ‘heydenscher ende
scriftuerlycken commedien’. Voorts stelde men het ‘superstitiose luyden over die
doden’, het drukken en verkopen van ergerlijke boeken, de ontheiliging van de
zondagsrust, het ‘nachtelyck ommeloopen lancx de straeten der jongeluyden’ en het
spelen van ‘lichtveerdige ende weereltlycke gesangen op klocken ende orgelen’ aan de
kaak. 1 Voor die tijd ontbraken dergelijke opsommingen in de acta van de Noord-
Hollandse synode. Alleen in de acta van de Provinciale synode van Holland, zoals
gehouden in 1582 te Haarlem komen we klachten tegen over ‘hoerhuysen ende
bordeelen, ontschaken der dochteren, ontheyliginge des Sabbaths etc’, met daarbij de
wens dat de ‘goede ordeningen, by den heren Staten gemaect, int werck mogen gestelt
worden’. 2
Regels maken was één ding, letten op de naleving ervan een heel andere, zo blijkt uit de
vele herhalingen die nadien de acta vulden. Op het gebied van de openbare orde maakte
de Noord-Hollandse synode zich vooral zorgen over de ontoereikendheid van de
huwelijkswetgeving en over de verstoringen van de zondagsrust. Daarnaast komen we
in de jaren tot 1625 vragen en klachten tegen over volksgebruiken en verspreid over de
gehele periode een enkele vraag over toneelspelen en over het ‘pardonneren’ van
doodslagers. De strijd tegen vloeken en lasteren werd pas vanaf de jaren ‘20 van de 17 e
eeuw ter hand genomen.
1 Acta van de Noord-Hollandse synode, 2.6.1586, art. XI (gravamen nr. 8 vanuit de classis Haarlem).
2 Acta van de provinciale Synode van Holland, 13.3.1582 ( uitgave Reitsma, Van Veen, p. 102). In 1580
hadden de Staten van Holland een politieke ordonnantie uitgevaardigd die 18 artikelen bevatte die
betrekking hadden op het huwelijksrecht. Zie: Van der Heijden, Huwelijk in Holland, pp. 45-50.
hoofdstuk 8/ pag. 393