De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Hoofdstuk 1:
Proloog: vroeg-reformatorische ontwikkelingen, 1520-1567
Op 20 november 1527 rookte in Den Haag de brandstapel. Wendelmoet Claesdr uit
Monnickendam werd als eerste vrouw uit Holland gedood en verbrand om haar
geloofsopvattingen. Geïnspireerd door rondtrekkende en lokale geestelijken 1 , ging zij
letterlijk door het vuur voor haar nieuwe geloofsovertuiging. Uit haar verhoor, dat door
verschillende doopsgezinde auteurs in de doopsgezinde traditie is ingelijft 2 , blijkt dat zij
zich fel keerde tegen de bemiddelende rol van de katholieke kerk en de nadruk op
stoffelijke zaken daarbij. Zo verwierp zij de eucharistie als het ware lichaam en bloed
van Christus, met de woorden: 'ick houde u Sacrament voor broot ende meel, ende waer
ghy lieden dat voor eenen Godt hout, so segge ic, dattet uwen duyvel is'. Ook de
aanbidding van een crucifix 'dat is een houten Godt, werpt hem int vier en wermt u daer
by'; de biecht, 'Ic heb Christum: dien biechte ic'; en het heilig oliesel: 'oly is goet op een
salaet oft u schoenen daer mede te smeyren' 3 , hadden voor haar afgedaan en zelfs de
brandstapel kon haar niet meer op andere gedachten brengen. Haar marteldood zal grote
indruk gemaakt hebben op haar tijdgenoten en zeker op al die Monnickendammers die
net als zij hun vraagtekens bij de katholieke leer plaatsten en er samen voor zorgden dat
hun stadje al vanaf 1524 bij de centrale overheid bekend stond als een broedplaats van
‘lutherie’. 4
Vanwaar die ontvankelijkheid in Monnickendam voor vroeg-reformatorische geluiden
zoals die vanaf ca. 1520 in de Nederlanden te horen waren? Hoe komt het dat de
dissidente en doperse stromingen zich in de Zeevang en Waterland sterk konden doen
gelden? Waarom omhelsden velen met name in Holland, in de jaren ‘30 de radicale
doperse idealen zoals die vanuit Munster werden gepredikt? Idealen die de bodem
werden ingeslagen vanaf 1534/35, maar die desondanks in gewijzigde vorm stand
hielden. Het zijn thema’s die in dit hoofdstuk centraal staan.
Vervolgens zal aandacht besteed worden aan de opkomst van de gereformeerde
stroming in de jaren ’60 in de regio van de latere classis Edam; aan de rol van de
vluchtelingengemeenten en aan het ‘wonderjaar’ 1566, dat op zijn beurt eveneens
gevolgd werd door een ernstige terugslag. Ontwikkelingen die eerst in beeld gebracht
moeten worden, willen we iets begrijpen van de omwentelingen zoals die in 1572
plaatsvonden en ook plaats konden vinden, omdat de weg ertoe in de voorafgaande
jaren was voorbereid.
1 Fredericq, Corpus Documentorum, Deel V, pp. 156-158, 160-161 (nrs. 544, 548).
2 Zie Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, pp.16, 33, 53.
3 Fredericq, Corpus Documentorum, Deel V, pp. 279-283 (nr. 653). Op basis van deze bronnenpublicatie
wijdde Soeting een tweetal korte artikelen aan Wendelmoet Claesdr. Zie: Soeting, ‘Weintje Klaasdochter
van Monnickendam’, Tekst van het verhoor ook opgenomen in: Van Braght, Het Bloedig Tooneel of
Martelaersspiegel, deel II, pp. 11-13.
4 Fredericq, Corpus Documentorum, Deel IV, p. 264 (nr. 203).
hoofdstuk 1/ pag. 21