De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

gereformeerde gemeenten uit de grond schoten. Zowel de politieke dreiging, als die
opkomst van vele nieuwe gemeenten, vroegen om nationale synoden, om de interne
eenheid te bevestigen en de kerkelijke positie te verstevigen.
In de jaren tussen deze tweede synode en derde, gehouden in juni 1581 te Middelburg,
veranderde de politieke en religieuze situatie ingrijpend. Door het mislukken van de
Keulse vredesonderhandelingen en de overgang van Rennenberg 137 , stadhouder van
Groningen, Friesland, Drente en Overijssel naar het kamp van de koning, was in 1580
alle hoop op een godsdienstig compromis in de Nederlanden vervlogen. De politieke en
religieuze splitsing binnen de Nederlanden werd in deze jaren een feit, waarna de
militaire krachtsverhoudingen de definitieve grenzen tussen de Noordelijke en
Zuidelijke Nederlanden zouden bepalen. De synodevergadering werd gehouden aan de
vooravond van de ondertekening van de ‘acte van Verlatinghe’.
De Middelburgse synode stond voor de taak de plaats van de kerk als publieke kerk te
bepalen en ook nu de interne eenheid te bewaren. Een eenheid die dit maal onder grote
druk stond door visieverschillen op de relatie tussen kerk en overheid en door geschillen
over de leer en het kerkrecht. 138
De vierde en voorlopig laatste nationale synode, gehouden van 20 juni tot 1 augustus
1586, te Den Haag, speelde zich af in een tijd vol politieke en kerkelijke verwarring. De
dood van Willem van Oranje in 1584 en de val van Antwerpen in het jaar daarna
zorgden voor politieke ontreddering, waardoor de Staten-Generaal als laatste hun hoop
en verwachting stelden op Engeland, in de vorm van Robert Dudley, graaf van
Leicester, als nieuwe landvoogd, terwijl de Hollanders Maurits, de zoon van Oranje tot
hun stadhouder verkozen en kort daarna Johan van Oldenbarnevelt tot nieuwe
landsadvocaat. Niet alleen politiek verkeerde het land in een chaos, ook kerkelijk stond
de eenheid op het spel. De kerk werd van binnenuit bedreigd door hernieuwde
geschillen tussen precieze en rekkelijker calvinisten en van buitenaf door regenten die
de vrijheid van de kerk ten opzichte van de overheid ter discussie stelden.
Om zijn positie te versterken zocht en vond Leicester steun bij orthodox gereformeerde
leiders. Samen besloten zij tot het uitschrijven van een nationale synode ten einde de
eenheid binnen de kerk te herstellen, om op basis daarvan ook de eenheid in het land te
bevorderen. Beide partijen vonden elkaar in hun strijd tegen met name de Hollandse
regenten, maar de zelfstandigheid van de kerk tegenover de overheid werd door deze
samenwerking in praktijk eerder kleiner dan groter. 139
137 Voor een beknopt overzicht over de ontwikkelingen buiten Holland en Zeeland, zie
Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, pp. 316-319, en de daar
genoemde literatuur. Over de gevolgen van de keuze van Rennenberg, zie ook Van
Deursen, De last van veel geluk, pp. 102-103.
138 Bremmer, ‘De nationale synode van Middelburg (1581)’, vooral pp. 12-14, 26-34,
37-42 en Bremmer, Reformatie en rebellie, pp. 171-200. De geschillen betroffen vooral
de theologische opvattingen van Caspar Coolhaes over de predestinatieleer en zijn visie
op de kerkelijke tucht, zie Van Dooren, ‘Caspar Coolhaes’, pp. 174-183. In feite ging
het hierbij om de hervatting van de richtingenstrijd tussen rekkelijke en precieze
gereformeerden. Zie: Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, pp. 319-
322.
139 Voor een uitgebreide beschrijving en analyse van de twee hoofdstromen binnen het
gereformeerd protestantisme, toegespitst op de problemen in Utrecht in deze jaren,
hoofdstuk 2/ pag. 97