De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Decavele tekent hierbij aan dat lang niet alle vluchtelingen om religieuze redenen de
wijk namen. Vanuit welk motief men ook koos voor een verblijf elders, het
kolonieverband aldaar vormde voor de meesten tevens het kerkverband en werd
daardoor ook weer vluchthaven voor religieuze vluchtelingen. 146 Juist deze laatste waren
meestal de fanatiekste protestanten die met hun vlucht kozen voor een definitieve breuk
met de katholieke kerk.
Zoals door Pettegree uitvoerig beschreven, waren deze vluchtelingengemeenten zeer
belangrijk voor de profilering van het protestantisme in de Nederlanden en vanuit deze
kernen, in het bijzonder Londen en Emden werd intensief contact onderhouden met de
achtergebleven geloofsgenoten in de Nederlanden. In Londen kregen de Nederlandse
evangelisch-gezinden voor het eerst de kans om vrij van inmenging of gevaar een eigen
gemeente op te bouwen en onder leiding van Johannes à Lasco en Marten Micron een
eigen kerkorde en doctrine te ontwerpen naar Zwitsers model. 147
Met de dood van koning Eduard VI kwam een tijdelijk einde aan deze vrijheid: zijn
katholieke opvolgster Mary wees in 1553 alle buitenlandse kerken de deur. De
Nederlanders arriveerden na diverse omzwervingen in 1554 in Emden, dat al vroeg een
reputatie van evangelische vrijheid had opgebouwd en waar à Lasco als
superintendent 148 in de jaren ‘40 de plaatselijke reformatie een stevige organisatorische
basis had gegeven. 149
De terugkeer van Johannes à Lasco met in zijn spoor een groot gedeelte van die
Londense gemeente zorgde voor een verschuiving in de Emdense gemeente. De
kerkelijke organisatie werd herzien in duidelijk calvinistische richting met behulp van
de complete, uit Londen meegenomen kerkorde en de daar gekozen standpunten
aangaande de leer. 150 Emden gold voortaan als voorbeeld van een gereformeerde politiek
werkzaam in de praktijk. Het ideaal was echter niet de vestiging van een gezuiverde
kerk in Emden, maar in de Nederlanden zelf. Vanuit de vluchtelingenkerken heeft men
in de jaren ’50 en ‘60 daarom op allerlei manieren gepoogd leiding te geven aan de
geloofsgenoten achtergebleven in de Nederlanden.
In de Nederlanden speelde het calvinisme tot 1550 geen rol van betekenis, maar dit
veranderde doordat deze beweging zich in Frankrijk en Duitsland snel verbreidde en
protestanten onder calvinistische leiding overgingen tot de vorming van eigen
ondergrondse tegenkerken. Zo organiseerden de calvinisten in Parijs in 1555 hun eigen
gemeente en kort daarna ontstonden op vele andere plaatsen in Frankrijk en in het
verlengde daarvan ook in de Zuidelijke Nederlanden dergelijke ondergrondse
gemeenten ‘onder het kruis’. Caspar van der Heyden stichtte eind 1555 in Antwerpen de
146 Decavele, ‘Ontstaan van de evangelische beweging’, p. 48.
147 A Lasco richtte zicht sterk op Straatsburg en Genève, al mag ook de invloed van Bullinger vanuit
Zurich niet onderschat worden, aldus Boersma, Vluchtig voorbeeld, p. 9. Abels en Wouters geven een
uitgebreide beschrijving van het ontstaan en de aard van het Laskiaanse tuchtmodel, de verdere
uitwerking daarvan door Marten Micron en de wijze waarop dit model via de Emdense synode ingang
vond in de Nederlanden. Abels en Wouters, Nieuw en ongezien, dl. 2, pp. 25-31.
148 Over het ambt van superintendent, in delen van het Duitse Rijk waar men het bisschopsambt afwees,
aangesteld als een soort opzichter over de plaatselijke gemeenten, scholen, predikanten en leraren, zie
bijvoorbeeld Van den Broeke, Een geschiedenis van de classis, pp. 51-53.
149 Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, pp. 17-35; Luttikhuis, Een grensgeval, gaat ook uitgebreid in
op die Londense kerkorde, maar besteedt opvallend genoeg nauwelijks aandacht aan de ontwikkelingen in
Emden; zie pp. 48-56; Over de Londense vluchtenlingenkerk, vooral voor de tijd vanaf de jaren ‘60: zie:
Boersma, Vluchtig voorbeeld.
150 De Jong, Nederlandse Kerkgeschiedenis, pp. 103-106; Decavele, ‘Ontstaan van de evangelische
beweging’, pp. 47-52; Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, pp. 35-38; zie ook: Selderhuis, Handboek
Nederlandse Kerkgeschiedenis, pp. 279-283.
hoofdstuk 1/ pag. 45