De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

More documents

Recommendations

Info

zodat de kerk nog maar half vol zat en het Avondmaal in de jaren 1622, ‘23 en ‘24 niet werd gehouden. 235 Kortstondige opwinding werd in 1610 veroorzaakt door Joris Strijdt, eveneens predikant van Ransdorp/ Holysloot, 236 door Jacobus du Bois of Sylvius van Landsmeer in 1632 237 en door een scheldend gemeentelid in Buiksloot in 1647. 238 Strijdt had zonder classispermissie een preek in druk uitgegeven, een preek die bovendien voor opschudding had gezorgd in Broek in Waterland waar hij uitgesproken was. Du Bois werd er door een ex-ouderling openlijk van beschuldigd ondeugdelijk te preken. De kerkenraad van Buiksloot/ Nieuwendam riep classicale assistentie in, in verband met een weinig berouwvol lidmaat die predikant Wassenarius voor Arminiaan uitgescholden had. Classicaal ingrijpen zorgde voor rust na een vermaning aan het adres van Strijdt en een schuldbekentenis van de klagende ex-ouderling. Het scheldende lidmaat werd vruchteloos ontboden, waarna men die zaak verder liet rusten. Blijkbaar nam men dit gemeentelid niet erg serieus. Dat er verder geen klachten over de leer door de classis zijn behandeld, wil niet zeggen dat alle gemeenteleden eensgezind dezelfde leerstellige opvattingen huldigden, want ook binnen de classis Edam deden zich op lokaal niveau enige remonstrantse woelingen voor. 239 Deze problemen haalden de classicale acta echter niet. Na de afzetting van Aemilius waren de rijen intern gesloten en schaarden de classisleden zich unaniem achter de strikte opvattingen over de leer. Tijdens de Bestandstwisten zette de classis Edam zich vooral op bovenregionaal niveau in, om het remonstrantse geluid te helpen weerstaan. Deze thematiek zal in hoofdstuk 6, gewijd aan de relatie tussen classis en synode, nader aan de orde komen. Van de leer naar het leven De problemen rond de leer deden zich vooral voor in de jaren rond 1600, uitmondend in de afzetting van Petrus Aemilius en het vertrek van Gerrit Jansz Schagen. Die rond de levenswandel strekten zich over een langere periode uit. In het totaal waren tussen 1584 en 1645 negen predikanten door hun leefwijze voorwerp van classicale zorg. Nog eens 18 voorgangers hadden dusdanige problemen in hun gemeente, dat ook zij gedurende één of meer classisvergaderingen onderwerp van bespreking waren. Bij de behandeling van de vragen gesteld vanuit de kerkenraden, zagen we al dat het niet meeviel om de voorhuwelijkse seks uit te bannen en ook vijf heren predikanten slaagden er niet in zich aan de nieuwe normen en waarden op dit gebied te conformeren. Toch leidde dit niet in alle gevallen tot dezelfde uitkomst. Laten we daarom deze vijf predikanten, het verloop van hun tuchtzaak én het optreden van de verschillende actoren in deze kwesties nader bekijken. De rij opent met Carolus Petri Agricola, predikant van Purmerend van 1602 tot aan zijn dood in 1622. Deze opvolger van Gerbrant Jansz Schagen kwam in 1606 in opspraak. Twee lidmaten uit Purmerend verzochten de classis per brief of men de vele geruchten rond deze predikant ter hand wilde nemen. De vergadering verwees de briefschrijvers 235 Acta van de classis Edam, 26.9.1622, 16.10.1623, 15.4.1624, 3.6.1624, 11.6.1624, 29.7.1624, 30.9.1624, 11.11.1624, 25.11.1624, 7.4.1625 ; ook aangehaald door Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, pp. 80-81. 236 Acta van de classis Edam, 26.4.1610, 3.5.1610, 17.5.1610 (al aangehaald in paragraaf 4.5). 237 Acta van de classis Edam, 28.6.1632, 2.8.1632. 238 Acta van de classis Edam, 3.6.1647. 239 Zie hierover paragraaf 7.4. hoofdstuk 5/ pag. 277
naar de eigen kerkenraad. Pas als de zaak daar niet opgelost kon worden, mocht men deze aan de eerstkomende classisvergadering voorleggen. 240 Dat gebeurde reeds 14 dagen later. Melis Mathijsz, zijn zoon Mathijs Melisz en Albert Jansz verschenen in de vergadering met zware kritiek op hun predikant: hij zou hij al een jaar ongehuwd samenwonen met zijn dienstmaagd. De kerkenraad protesteerde fel tegen het feit dat deze kwestie door de classis in behandeling genomen werd: de klagers zouden buiten de kerkenraad om handelen en bovendien had de kerkenraad Petri al gecensureerd en was de zaak inmiddels afgerond via een schuldbekentenis en de daarop gevolgde verzoening. Deze klagers dienden volgens de kerkenraad zelf gecensureerd te worden. De opponenten verklaarden hun gang naar de classis vanuit onvrede over de met Petri gesloten vrede: de kerkenraad werd door hen partij in de zaak geacht en in de gesloten verzoening kon men zich derhalve niet vinden. De classis besloot daarop toch een extra vergadering aan de affaire te wijden, gezien de zwaarte van de klachten. 241 Het is opvallend dat de classis aldus gehoor gaf aan klagende gemeenteleden, die zich buiten de kerkenraad om tot de classis wendden. De kerkenraad hanteerde tegen deze classicale inmenging dezelfde argumenten, als de classis in 1601 tegen synodale inmenging in de affaire Schagen. Mag een hogere vergadering een zaak openbreken, die op lager niveau is afgerond en daardoor het gezag van die lagere vergadering ter discussie stellen? De classis stond nu echter aan de andere kant en paste haar argumentatie hierbij aan. De strijdende partijen konden daarop niet anders doen dat hun visie verdedigen in die extra classisvergadering op 2 oktober 1606. Net als in het geval van ds. Schagen, bemoeide ook nu de lokale overheid zich met deze kerkelijke aangelegenheid. Via een missive, meegegeven aan de kerkenraadsleden, verzochten de burgemeesters dringend om vooral voorzichtig te handelen, om de nu weer aanwezige vrede onder de burgerij niet te laten verstoren door enkele verontruste personen. Bovendien attendeerden de briefschrijvers erop dat niet alle klagers mannen van goede naam en faam waren. Sommige van hen stonden lokaal bekend om hun dronkenschappen. Uit deze brief begrijpen we dat de eenheid tussen magistraat en kerkenraad in de jaren na Gerbrant Jansz Schagen weer hersteld was en dat de verdeeldheid binnen de gemeente en onder de burgerij weliswaar tot de verleden tijd behoorde, maar dat die vrede nog kwetsbaar was. Het valt op dat gesproken wordt over de vrede onder de burgerij. Dit duidt erop dat de magistraat de predikant als publiek bezit beschouwde. De opponenten richtten zich echter tot de classis omdat zij ontevreden waren met Carolus Petri als voorganger van hun kerkelijke gemeente en met de wijze waarop de kerkenraad de tuchtaffaire met hem had afgehandeld. In hun ogen was de zaak dusdanig zwaar dat deze aan de classis voorgelegd had moeten worden, alvorens verzoend te kunnen worden. Of te wel: is een grove misstap van de predikant een lokale kwestie, die omwille van de lieve vrede snel moet worden afgehandeld, zoals de kerkenraad deed en de magistraat toejuichte? Of moet deze smet op de kerkelijke gemeente aan de classis worden voorgelegd, ook als dat de lokale vrede verstoort? De weg die de critici kozen. 242 De opposanten ontkenden overigens dat er rust en eenheid binnen de gemeente zou bestaan. Volgens hen was er heel wat meer rumoer, dan de kerkenraad tegenover de classis wenste toe te geven. Dit laatste werd van classiswege via huisbezoek ter plaatse onderzocht, hetgeen door de magistraat aanvankelijk werd tegengewerkt: alleen samen 240 Acta van de classis Edam, 11.9. 1606. 241 Acta van de classis Edam, 25.9.1606. 242 Acta van de classis Edam, 2.10.1606. hoofdstuk 5/ pag. 278
Page 1:
De classis Edam, 1572-1650 Opbouw v
Page 4 and 5:
ISBN 978 90 8659 250 0 Copyright ©
Page 6 and 7:
promotor: prof.dr. G.J. Schutte
Page 8 and 9:
Sinds oktober 1997 ben ik werkzaam
Page 10 and 11:
IV Wezel en Emden vergeleken Kerk e
Page 12 and 13:
Hoofdstuk 7: Calvinisering van de s
Page 14 and 15:
Inleiding Het jaar 1572 vormt een k
Page 16 and 17:
de regio naar de stad verplaatst. V
Page 18 and 19:
pragmatische overwegingen plaats wa
Page 20 and 21:
verhoudingen die erin resulteerden
Page 22 and 23:
een duidelijk herkenbare gemeenscha
Page 24 and 25:
van de classis en aangevuld met inf
Page 26 and 27:
college in het Noorderkwartier moch
Page 28 and 29:
uitoefening van de lage justitie in
Page 30 and 31:
ijeen te Enkhuizen, nadat zo noteer
Page 32 and 33:
Om de predikanten, de ambtsdragers
Page 34 and 35:
Hoofdstuk 1: Proloog: vroeg-reforma
Page 36 and 37:
Voor mijn beschrijving van de relig
Page 38 and 39:
Dit laatste blijkt uit een rekening
Page 40 and 41:
De lokale overheid excuseerde zich
Page 42 and 43:
kleine kapel; een terminarishuis, e
Page 44 and 45:
Beukelsz van Leiden en Jan Mathijsz
Page 46 and 47:
het betalen van een geldboete, soms
Page 48 and 49:
dopers. Uit zijn rapporten blijkt d
Page 50 and 51:
aanhang in Hoorn. 102 Omgekeerd hor
Page 52 and 53:
vervolgingen. Zodra het tij keerde,
Page 54 and 55:
gezien het feit dat slechts één h
Page 56 and 57:
dat hij niet wist of Ariaen de Hout
Page 58 and 59:
Decavele tekent hierbij aan dat lan
Page 60 and 61:
in Holland, waarbinnen de kernen va
Page 62 and 63:
Naast die notitie van de landvoogde
Page 64 and 65:
echter niet zonder problemen 'alsoe
Page 66 and 67:
Tegenover deze gereformeerde gemeen
Page 68 and 69:
kerkmeesters bij deze beide dienste
Page 70 and 71:
In Ransdorp zien we dus een soortge
Page 72 and 73:
Men had vanuit Zuiderwoude niet all
Page 74 and 75:
Anders dan in Edam en Purmerend was
Page 76 and 77:
Juriaensz, doopsgezind leraar uit R
Page 78 and 79:
ook hierdoor het doopsgezinde gelui
Page 80 and 81:
Om dit te begrijpen moeten we ons a
Page 82 and 83:
eeldenstormen aanwezig was. 280 Ook
Page 84 and 85:
mochten worden. De vluchtelingen we
Page 86 and 87:
heeft plaatsgevonden en niet bijvoo
Page 88 and 89:
de opzet van Wezel was dus wel een
Page 90 and 91:
De kerkorde van Emden Hoewel er in
Page 92 and 93:
In de Emdense kerkorde wordt kortom
Page 94 and 95:
geblokkeerd werd door kapers. Voort
Page 96 and 97:
zelfde is als het latere vroedschap
Page 98 and 99:
ingang van datzelfde jaar 1572. 82
Page 100 and 101:
Edam niet nodig omdat hier een gere
Page 102 and 103:
Naarden trok Don Fadrique naar Amst
Page 104 and 105:
De toenemende polarisatie onder dru
Page 106 and 107:
In het Unietraktaat wordt een driet
Page 108 and 109:
Vooral R.H. Bremmer heeft de aandac
Page 110 and 111:
gereformeerde gemeenten uit de gron
Page 112 and 113:
werd, net als de besluiten van de v
Page 114 and 115:
epalingen aangaande de relatie tuss
Page 116 and 117:
inmenging van overheidswege afgewez
Page 118 and 119:
het beste alleen kinderen van lidma
Page 120 and 121:
snel een scheiding van tafel en bed
Page 122 and 123:
thema's van de volgende hoofdstukke
Page 124 and 125:
predikantsplaatsen in de classis. I
Page 126 and 127:
de opbouw van de kerkelijke organis
Page 128 and 129:
het aantal vergaderingen met ouderl
Page 130 and 131:
der ghener die ten Avontmael ghewee
Page 132 and 133:
Oosthuizen, Beets en Wormer gevesti
Page 134 and 135:
synode in 1600 nog in met de doop v
Page 136 and 137:
deze opstelling niet gedurende de h
Page 138 and 139:
In hoeverre in Noord-Holland het ge
Page 140 and 141:
zittende predikant Samuel Bartholdi
Page 142 and 143:
Ook Middelie, in combinatie met Kwa
Page 144 and 145:
lijk zwaar ervaren. 23 Dit alles we
Page 146 and 147:
de lokale verhoudingen dermate dat
Page 148 and 149:
geschikt, waarna pas weer in 1650 p
Page 150 and 151:
predikant kon beschikken. Net als O
Page 152 and 153:
schoolmeester van Broek in Waterlan
Page 154 and 155:
combinatie Broek in Waterland/ Zuid
Page 156 and 157:
ehalve gedurende de hooitijd, wat t
Page 158 and 159:
financiële steun teneinde de verga
Page 160 and 161:
Als laatste illustratie van de rol
Page 162 and 163:
worden naar bijzondere taken, als h
Page 164 and 165:
de combinatiegemeente, vaak gekoppe
Page 166 and 167:
Omgekeerd nam het aantal predikante
Page 168 and 169:
predikanten die tussen 1630 en 1640
Page 170 and 171:
alleen in het begin, maar in ieder
Page 172 and 173:
Op de gewone classisvergaderingen w
Page 174 and 175:
Nadat alle algemene en lokale zaken
Page 176 and 177:
Naast deze vergaderingen zonder oud
Page 178 and 179:
eroepingsprocedures assisteerden 20
Page 180 and 181:
3.4. Deelname aan de classisvergade
Page 182 and 183:
permissie geen rol van betekenis. O
Page 184 and 185:
Kijken we naar de andere dorpen en
Page 186 and 187:
Christiaen Dircksz Harlaeus diende
Page 188 and 189:
onafgebroken hanteerde. In de jaren
Page 190 and 191:
leden als Monnickendam en Purmerend
Page 192 and 193:
maal) en ds. Staphorstius (acht maa
Page 194 and 195:
Hoofdstuk 4: De classis en de kerke
Page 196 and 197:
Kwesties die zowel in de rubriek tu
Page 198 and 199:
woude. Er is dus maar een gedeeltel
Page 200 and 201:
kerkenraad in kwestie verdedigde zi
Page 202 and 203:
toestemming kreeg om hem de ban aan
Page 204 and 205:
Monnickendam afkomstig waren. 41 He
Page 206 and 207:
De classis Edam koos dus lange tijd
Page 208 and 209:
tucht in aanraking kwam te kunnen v
Page 210 and 211:
eleving van de gemeenschap werd daa
Page 212 and 213:
klonken 71 en vanaf 1643 werd in de
Page 214 and 215:
joden of heidense landlopers. 80 De
Page 216 and 217:
wilde in 1635 graag belijdenis doen
Page 218 and 219:
ediening van de kinderdoop. Zo lere
Page 220 and 221:
wat het totaal op 45 brengt. De vra
Page 222 and 223:
etreffende predikant ondervraagd. Z
Page 224 and 225:
dienst collecteerden. Na de verkreg
Page 226 and 227:
magistraat op te roepen, om een act
Page 228 and 229:
niet vrijwillig vertrekken. De Edam
Page 230 and 231:
we, verspreid over de hele periode,
Page 232 and 233:
de kosten voor vervoer en verblijf
Page 234 and 235:
Gemiddeld één à twee per jaar du
Page 236 and 237:
kerkenraad hadden voorgelegd. Waren
Page 238 and 239:
Deze niet met name genoemde persone
Page 240 and 241: hem daarom liever kwijt dan rijk. N
Page 242 and 243: Nicolaas Bodecherus van Zuiderwoude
Page 244 and 245: voorbeden gedaan voor overheden, he
Page 246 and 247: zaken en slechts onder protest de s
Page 248 and 249: voorwendselen tot predikant bevesti
Page 250 and 251: Bodecherus nog ten minste een jaar
Page 252 and 253: 5.1. Beroepingsprocedures Zodra er
Page 254 and 255: classisdelegaties bij het preken in
Page 256 and 257: Broek in Waterland werd een zelfde
Page 258 and 259: In al deze zaken heeft de classis d
Page 260 and 261: 1622, 1629 en 1633 werden nadrukkel
Page 262 and 263: van Broek in Waterland op het oog h
Page 264 and 265: Edam, waar beiden wel hun preparato
Page 266 and 267: kerken de toelating tot het predika
Page 268 and 269: Dezelfde punten stonden ook in late
Page 270 and 271: classispredikanten uitgelegd op wel
Page 272 and 273: Johannes de Roo 125 , Lucas Christi
Page 274 and 275: geen anderen, bekwaam tot de dienst
Page 276 and 277: eind bijwoonde én dat de onderling
Page 278 and 279: personen ook beurzen stichtten en o
Page 280 and 281: Martinus Bruno, zoon van de Edamse
Page 282 and 283: hij niet onder voorwaarden, maar vo
Page 284 and 285: alleen Daniël Meusevoet een propos
Page 286 and 287: Vanuit Edam werd er in datzelfde ja
Page 288 and 289: classis in bescherming werden genom
Page 292 and 293: met een lokale ouderling mocht een
Page 294 and 295: classis, voor wie in 1620 van kerke
Page 296 and 297: verbonden. Men besloot tot verder o
Page 298 and 299: kansel. 268 Zeven maanden later was
Page 300 and 301: opnieuw een beroep ontving en accep
Page 302 and 303: uitgebracht vanuit Hoogwoud. 286 De
Page 304 and 305: deze dorpen, net als Warder daarnaa
Page 306 and 307: verslag in de hand van de daaropvol
Page 308 and 309: en Enkhuizen, die eveneens vanaf he
Page 310 and 311: Triglandus vertrok in 1634 naar Lei
Page 312 and 313: namens de Staten van Holland in de
Page 314 and 315: Hoe loyaal of hoe onafhankelijk ste
Page 316 and 317: Zetten we de cijfers op een rijtje
Page 318 and 319: 6.2. Inhoudelijke inbreng vanuit de
Page 320 and 321: Hoorn 13 12,4% 13 1 Alkmaar 12 11,4
Page 322 and 323: Een zelfde totaaltelling kan ook ge
Page 324 and 325: onoplosbare problemen mee, omdat me
Page 326 and 327: Edam bleef zich als kleinste classi
Page 328 and 329: Iets dergelijks is ook te zien in 1
Page 330 and 331: ‘libertijnen’ 80 , verwierpen d
Page 332 and 333: ‘resolutie tot de vrede der kerck
Page 334 and 335: Deze geschillen bereikten in ieder
Page 336 and 337: Maar niet alleen de classis Enkhuiz
Page 338 and 339: Volgens opgave van Evenhuis, gebase
Page 340 and 341:
1653). Zoals in hoofdstuk 3 is besc
Page 342 and 343:
synode, tal van dringende oproepen
Page 344 and 345:
verschuivingen in de tijd voor. Maa
Page 346 and 347:
classes ergens van vonden. Bovendie
Page 348 and 349:
van de waarden en normen. 2 Welke k
Page 350 and 351:
stadsorganisten, hun aanstellingen,
Page 352 and 353:
Met de lengte van de diensten hield
Page 354 and 355:
is van een uitstel in verband met d
Page 356 and 357:
gestoord dat tot een verfbeurt werd
Page 358 and 359:
Het synodale beleid tot 1586 Het be
Page 360 and 361:
‘jaerlicxe alimentatie’; en and
Page 362 and 363:
synodale acta van 1637. 81 Ook van
Page 364 and 365:
1630 droeve berichten klonken vanui
Page 366 and 367:
zijn hardnekkigheid toestemming voo
Page 368 and 369:
Vanaf 1620 werd bij de bespreking v
Page 370 and 371:
synode om de ‘grootte vrijheyt di
Page 372 and 373:
overtredingen, zodat het in Edam wa
Page 374 and 375:
In Monnickendam hield de kerkenraad
Page 376 and 377:
Nauwelijks een jaar later wordt de
Page 378 and 379:
De langdurige afwezigheid van katho
Page 380 and 381:
lidmaten versterken en ten slotte w
Page 382 and 383:
het schriftelijk weerleggen van de
Page 384 and 385:
Overzien we de gehele periode, dan
Page 386 and 387:
weren van mennonitische conventikel
Page 388 and 389:
was toegestaan om te ‘sweren bij
Page 390 and 391:
werd nu dus ook genoemd in verband
Page 392 and 393:
van de gewone gelovigen. Neeltje Co
Page 394 and 395:
Buiten deze tuchtgevallen om, kwame
Page 396 and 397:
leiders dit lot deelden is helaas v
Page 398 and 399:
Drie jaar later werd tijdens de paa
Page 400 and 401:
Het waren kortom de besten niet die
Page 402 and 403:
innenskamers te houden en de voorge
Page 404 and 405:
de aanwezigheid van remonstrantsgez
Page 406 and 407:
Hoofdstuk 8: Reformatie van het ope
Page 408 and 409:
voorstellen in, om betere afspraken
Page 410 and 411:
daarop door de synode vermaand dit
Page 412 and 413:
daer bruijloft ofte ander vroolijck
Page 414 and 415:
overheden gepleit werd voor uitbrei
Page 416 and 417:
vooral dankzij de classes Haarlem,
Page 418 and 419:
kerk. 61 De synodale aandrang bij d
Page 420 and 421:
zondagsarbeid toe, incidenteel aang
Page 422 and 423:
met de lokale jaarmarkt. 84 Uit die
Page 424 and 425:
schuitvaarder Jacob Martsz en zijn
Page 426 and 427:
ond de kerk te kaatsen, ‘clootsch
Page 428 and 429:
of langs de straten en op zondag ma
Page 430 and 431:
tussen kerkenraad en magistraat daa
Page 432 and 433:
dus alert op, maar hoefde in eigen
Page 434 and 435:
en wel uit 1630. In dat jaar zou Bl
Page 436 and 437:
Tot besluit Afrondend kan geconclud
Page 438 and 439:
van de gereformeerde kerk in deze p
Page 440 and 441:
voorkomen en de kerk de kans gaf ha
Page 442 and 443:
van Edam door zijn Edamse tegenstan
Page 444 and 445:
De Edamse classis heeft er niet voo
Page 446 and 447:
gemarginaliseerde minderheid in afz
Page 448 and 449:
dan groeide de gemeente van 130 lid
Page 450 and 451:
durfde een groeiend aantal liefhebb
Page 452 and 453:
Het lidmaatschap van de gereformeer
Page 454 and 455:
Regio de Zeevang (op chronologische
Page 456 and 457:
Vervolg regio de Zeevang Naam: Plaa
Page 458 and 459:
Bijlage II: ‘Ordre der classicale
Page 460 and 461:
XII Niemant sal oock na genomen res
Page 462 and 463:
Bijlage III: ‘Articulen voor de s
Page 464 and 465:
woorden van Jonathan Israel te make
Page 466 and 467:
Het interne confessionaliseringspro
Page 468 and 469:
paradox, in the words of Jonathan I
Page 470 and 471:
outwards. Up to that point, efforts
Page 472 and 473:
- Inv. nr 66c: idem: 5.4.1626-15.8.
Page 474 and 475:
Geraadpleegde gedrukte bronnen en l
Page 476 and 477:
Boschma-Aarnoudse, C., Edam, behoud
Page 478 and 479:
Driessen, A., ‘Waterland. VI: Mon
Page 480 and 481:
Hofman, R., Het kerkje op de kaasma
Page 482 and 483:
predikanten, deel 2: gemeenten, Dor
Page 484 and 485:
Pollmann, J., ‘The bond of Christ
Page 486 and 487:
Spaans, J., ‘Religious policies i
Page 488:
Wolter, J.J., ‘De plaats van de c
show all

De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?