De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

of langs de straten en op zondag mag er voortaan niet meer gekaatst worden ‘voor ende
naer de middagh’.
Ergens tussen 1639 en 1650 zijn deze regels door de overheid steeds verder aangehaald,
zichtbaar als doorhalingen in de tekst of als toevoegingen in de marge. Zo is in de
bepaling over de molenaars het tekstgedeelte ‘te malen ofte’ met andere inkt
doorgehaald. Met wagens rijden mocht nog wel, malen onder de predikatie niet meer.
Bij het gedeelte over de bakkers en de winkeliers zijn de woorden ‘nae acht uren’
eveneens later doorgestreept, mogelijk in 1643, maar misschien ook pas in 1648, terwijl
ook de vis- en graanverkopers vanaf dat moment op zondag niet meer mochten
‘marcten’, terwijl dat eerst nog tot acht uur ’s morgens was toegestaan.
De verschuivingen in de opvattingen over de zondagsrust worden het mooist
geïllustreerd in de marginalia bij de regels voor waarden en waardinnen. Mochten zij in
1639 nog ’s middags na 12 uur tappen, later, mogelijk in 1643 werd dit vervangen door
‘voort dat des namiddaghs predicatie gedaen sal wesen’. Waarna een tweede correctie
dit veranderde in ‘soo lange als den sabbath duert (twelck verstaen wert tot snachts ten
xii uijren te geduijren)’. Deze correctie lijkt uit 1648 te stammen. 119
Als er in Monnickendam regels werden uitgevaardigd om zondagsarbeid in te perken,
dan gebeurde dat eerder omdat daar vanuit een bepaalde beroepsgroep om gevraagd
werd, dan op verzoek van de kerkenraad. Zo stond men in 1640 de veerlui toe om op
bededagen slechts met één schuit op Amsterdam te varen. Zeven jaar later werd het de
dienstdoende veerlui toegestaan om op zondag hun dienst met een ander te ruilen als zij
op die dag ter Avondmaal wilden gaan. 120 Niet alle veerlui waren dus lid van de zelfde
kerk, anders viel er niets te ruilen op de Avondmaalszondagen. In 1641 verzocht het
bakkersgilde of men voortaan het bakken op zondag zou mogen nalaten. Het verzoek
werd aanvankelijk afgewezen en pas bij herhaling in 1649 gehonoreerd. 121
Deze vier meldingen dateren alle uit de jaren ’40 en laten zien dat er in die jaren dus in
ieder geval bij delen van de Monnickendamse bevolking een groeiend belang gehecht
werd aan de zondagsheiliging en dat de overheid daarin volgde. Het is het zelfde
decennium waarin ook de kerkenraad meer aandacht vroeg voor de zondagsrust, maar
helemaal gelijk op ging dat dus niet. De veerlui en de bakkers trokken iets eerder aan de
bel bij de vroedschap dan de kerkenraad. Via de tucht had de kerkenraad in de jaren
1600-1635 wel vier lidmaten vermaand over hun zondagsarbeid, twee maal in
119 Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 62, Willekeurboeck der stede Monickedam, 1639-1668, f.9-f.12.
De doorhalingen zijn steeds in andere inkt en daarom waarschijnlijk van later datum. In de tekst op f.10
zijn twee gedateerde marginalia te vinden: 12 april 1643 en 25 april 1648. Het lijkt erop dat de eerste
aanvulling op de tekst op f.11 eveneens uit 1643 dateert en de tweede uit 1648, maar helemaal zeker is dat
niet, daarvoor lijken beide handschriften teveel op elkaar. Mogelijk ook dateert die tweede aanvulling van
18 augustus 1648, net als een andere bepaling uit de jaar, zoals te vinden op f.12. Enkele aanvullingen uit
1650 in een ander gedeelte eveneens op f.11 zijn wel in een duidelijk ander handschrift geschreven. Dit
maakt het aannemelijk dat de geciteerde correcties inderdaad uit 1643 en /of 1648 dateren. Appel citeert
uit inv. nr. 63 (aanvullingen op de keur van 17.1.1643, gedateerd op 28.8.1647). Hierin werd de
winkeliers opgelegd hun ‘creamen ofte winckels des Zondaechs gedurende de predicatie zoo voor als nae
de middach’ gesloten te houden. Appel, ’De kermis en de tappersneringe’, pp.42-44.
120 Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 4: resolutieboek der stede Monickendam, 1635-1642, 19.5.1640,
id. nr. 5: resolutieboek der stede Monickendam, 1643-1650, 9.3.1647.
121 Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 4: resolutieboek der stede Monickendam, 1635-1642,
21.12.1641, id. nr. 5: resolutieboek der stede Monickendam, 1643-1650, 10.7.1649. Als bepaling terug te
vinden in het Willekeurboeck der stede Monickedam, 1639-1668, f.55, 31.7.1649: ‘geene backers noch
haer knechts en sullen vermogen des sondaechs, zijnde den sabbath des Heeren, te backen nochte met
eenich broot omloopen ofte te brengen in eenige huijsen’. Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 62.
Ondanks die eerdere bepalingen was het blijkbaar nodig om ook het verkopen op zondag weer te
verbieden.
hoofdstuk 8/ pag. 415