De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

tussen kerkenraad en magistraat daarbij het soepelste. In Monnickendam werden de
regels mede op verzoek van bepaalde beroepsgroepen steeds verder uitgebreid.
Net als ten aanzien van de huwelijkswetgeving geldt ook ten aanzien van de
zondagswetten dat beide elites in ieder geval tot op zekere hoogte dezelfde waarden en
normen deelden en was het lang niet altijd de kerkenraad die als eerste met initiatieven
kwam om deze waarden en normen via wetgeving ook buiten eigen kring op te leggen.
Dat beide elites in de hier onderzochte steden een zelfde mentaliteit deelden, stemt
overeen met het beeld zoals geschetst door Schutte. In zijn oratie Het Calvinistisch
Nederland benadrukte hij dat kerkenraad en magistraat uit dezelfde maatschappelijke
bovenlaag werden gerekruteerd en dat beide het er wezenlijk over eens waren dat ruwe
volkszeden en opvattingen en gebruiken van de volkscultuur zich niet verhielden met de
normen en waarden voor een geordende, christelijke samenleving. 125 Deze
puritanisering van de levenswandel was overigens niet exclusief gereformeerd, maar
vertegenwoordigde een veel algemenere, Europese cultuurtrend en
mentaliteitsverandering, zoals bijvoorbeeld Cameron heeft laten zien. 126
Dat die puritanisering in de hier onderzochte stadjes niet zonder problemen verliep,
tonen de herhaalde publicaties van die keuren op de zondagsrust. Erg breed zal het
maatschappelijke draagvlak voor deze maatregelen dus nog niet geweest zijn in de jaren
’50, buiten de kring van de leden van de verschillende religieuze stromingen. 127 Dit gold
voor de steden en waarschijnlijk nog sterker voor de dorpen. Op dit laatste wijst een
herhaalde Edamse keur uit 1665 gericht tegen de ontheiliging van de zondagen en
bededagen in de dorpen Warder, Middelie, Axwijk en Kwadijk. 128
8.3. De strijd tegen volksgebruiken
In de voorgaande gedeelten is al diverse malen aangehaald hoe via keuren de losbandige
en vernielzuchtige jeugd tot de orde werd geroepen, bijvoorbeeld in verband met het
oprichten van grote vreugdevuren en hoe allerlei vertier als dobbelen, kaatsen,
klootschieten en kaartspelen aan banden werd gelegd, zeker als daarbij om geld
gespeeld werd. Overtredingen waar ook lidmaten zich aan schuldig maakten, hoewel het
aantal vermaningen hieraan gewijd gering is. 129 Daarnaast blijken tal van vooral
katholieke volksgebruiken een taai en hardnekkig leven te leiden. Alle reden om tot
125 Schutte, Het Calvinistisch Nederland, pp. 18-21. Het is wel de vraag of dit zo algemeen gesteld kan
worden voor iedere magistraat. Vergelijk de kanttekeningen die Frijhoff plaatste bij het vroegmoderne
kersteningsoffensief, zoals weergegeven in paragraaf I van de inleiding.
126 Dit thema is bijvoorbeeld uitgewerkt door Cameron, The European Reformation, pp. 400-410.
127 Rooijakkers heeft Oost-Brabant laten zien dat de zondagsheiliging geen exclusief gereformeerd
streven was. Ik ga er daarom vanuit dat ook binnen de classis Edam, niet alleen de gereformeerde
lidmaten maar ook de overtuigde katholieken en doopsgezinden de zondagswetten naleefden. Bewijzen
hiervoor leveren de door mij gebruikte bronnen echter niet. Rooijakker, Rituele repertoires, pp. 260-265.
128 Oud Archief Edam, inv. nr. 46, register van het keurboek van de stad Edam, f.71, 15.4.1665.
129 Kerkenraadsnotulen Purmerend, 12.7.1626 (enkele lidmaten werden vermaand omdat ze gekaatst
hadden); kerkenraadsnotulen Monnickendam, 18.2.1624 (mr. David vermaand in verband met
‘ticktacken’); idem: 26.2.1637 (Willem Mes vermaand in verband met kolven op het ijs. Mes gaf dit toe,
‘niet weetende dat hij daermede yedt misdede, also hij te dier selver tijt sach vele anderen die
medeledematen waren, mede kolven’); kerkenraadsnotulen Edam, 9.5.1621 (Gijsbert de Leertouwer
vermaand in verband met ‘troefspelen’). Over allerlei soorten vertier en volksfeesten, zie: Van Deursen,
Mensen van klein vermogen, pp. 106-107, 121-132.
hoofdstuk 8/ pag. 417