De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

De keur uit 1631 werd herhaald in 1638 89 , waarna voor de overheid de kous af was tot
aan het eind van de jaren ’50. Pas in 1658 en ‘59 werden de regels verder uitgebreid.
Vanaf die tijd mocht er op zondag ‘offte soodanige andere dagen alsser namiddachs in
de gereformeerde kercke wert gepredickt’ niet meer begraven worden, aangezien de
open graven in de kerk de kerkgang ernstig belemmerden. Bovendien was het voortaan
niet alleen tot drie uur ’s middags maar de gehele zondag verboden om enige waren te
kopen of te verkopen, terwijl het de herbergiers niet langer werd toegestaan om op
zondagen te schenken. Regels die ook van kracht waren op ‘heilichdagen ende
biddagen’, in een andere keur vervangen door ‘hooghtijden ofte biddagen’. De inwoners
van vooral de dorpen Volendam en Katwoude werden in één moeite door gewezen op
‘Godes rechtvaerdigen toorn ende straffe’ als niet onmiddellijk alle schendingen van de
zondagsrust gestaakt zou worden. Blijkens de tekst waren vissen en herbergbezoek hier
op zondag populaire tijdsbestedingen. 90
Het duurde in Edam dus tot 1659 voordat van overheidswege de hele zondag tot rustdag
werd uitgeroepen. Tot die tijd lag het accent op handhaving van de zondagsrust tijdens
de erediensten. Afgaande op de kerkenraadsnotulen was die strijd ook met de
uitvaardiging van de keur van 1631 nog niet geheel gestreden. Tussen 1631 en 1647
boog de kerkenraad zich 14 keer over het thema van de zondagsrust, meestal met het
oog op of naar aanleiding van een classis of synodevergadering. Zo werd de magistraat
in 1639 gevraagd om geen jaarmarkten op zondag toe te staan 91 en in 1642 om
maatregelen tegen het ontheiligen van de zondag door kermissen en zondagsarbeid,
bijvoorbeeld door schoenmakers en ‘snijders’. Oproepen die in de jaren daarna met
enige regelmaat werden herhaald, vaak in combinatie met verzoeken om ‘paepsche
stoutigheden’ te weren. 92
De vrij lage frequentie in combinatie met het feit dat het onderwerp van de
zondagsheiliging vooral ter sprake kwam met het oog op een classisvergadering, wijst
er mijns inziens op dat het thema in Edam zelf geen hoge prioriteit had. Wat weer zou
kunnen duiden op een vrij brede acceptatie van de zondagswetten hier ter plaatse. Dat
dit in de omringende dorpen wat anders lag, blijkt uit de al aangehaalde keur uit 1659 en
uit een keur uit 1665. Hierin worden de inwoners van achtereenvolgens Volendam,
Katwoude, Warder, Middelie, Axwijk en Kwadijk gemaand de zondag beter te
onderhouden en te respecteren. Zij lieten zich op zondag nog steeds liever in de kroeg
dan in de kerk vinden. 93
Magistraat neemt het voortouw in Purmerend
In de kerkenraad van Purmerend kwam het thema van de zondagsrust maar zeer
incidenteel ter sprake: vier maal naar aanleiding van door andere classes ingediende
gravamina, een maal in verband met Allebert Jansz 94 en vier maal in verband met
89
Oud Archief Edam, inv. nr. 43, 18.2.1631. Volgens een notitie in de marge werd deze keur opnieuw
gepubliceerd op 20.5.1638.
90
Oud Archief Edam, inv. nr. 44A, 18.6.1658 (over begraven op zondag); 8.4.1659 en 10.6.1659 (over
zondagsarbeid). In de keur van 10.6.1659 werd tevens een verbod afgevaardigd op allerlei spelen
‘waermee gesocht wert de jeucht haer gelt afhandich te maken’.
91
Kerkenraadsnotulen Edam, 9 en 11.10.1639.
92
Kerkenraadsnotulen Edam, 9.11.1642, 4.11.1643, 6.3.1644, 4.3.1646.
93
Oud Archief Edam, inv. nr. 44A, 8.4.1659, 15.4.1655.
94
Kerkenraadsnotulen Purmerend, 19.8.1612: Jansz werd aangesproken over zijn wegblijven uit de
predikatie, waarop hij antwoordde het op zondag daarvoor te druk te hebben. Ook aangehaald door Van
hoofdstuk 8/ pag. 410