De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

1616 tot 1640 en vooral vanaf 1626 vond er weer een groei plaats tot ca. 500
deelnemers per keer, waarna vooral na 1641 de kring rond de Avondmaalstafel sterk in
omvang toenam tot ca. 850 in 1650, naar 900 en meer in 1660 en volgende jaren. Reden
voor de kerkenraad om op diverse momenten het aantal deelnemers per tafel uit te
breiden, eerst tot 25 à 30 in 1628 en later tot zo’n 40 per keer vanaf 1646. 61
Het aantal Avondmaalsgangers was dus vrij stabiel in de jaren waarin via de
tuchtoefening duidelijk gemaakt werd dat men aan het lidmaatschap hoge eisen stelde.
Pas toen het aantal tuchtgevallen per jaar afnam en de grote geschillen 62 tussen de
kerkenraad en een deel van de gemeente opgelost waren, nam de gemeente geleidelijk
in omvang toe. Vooral na 1640 nam de gemeente snel in omvang toe en hield men niet
meer bij wie er absent waren bij de Avondmaalsviering. 63 Dat zal ook niet eenvoudig
geweest zijn bij vieringen met bijv. 30 keer 25 mensen rond de Avondmaalstafel. Wilde
men hier niet de hele dag over doen, dan moet het tempo toch vrij hoog gelegen hebben,
wat de controleerbaarheid niet vergemakkelijkte.
Kregen in de jaren 1596- 1615 zo’n 7 à 8% van de Edamse Avondmaalsgangers met de
tucht te maken, in de jaren 1615-1625 daalde dit naar 4 à 5% per jaar, in 1626-1640
naar 1 à 2% per jaar en na die tijd liep dit terug naar slechts 0,5% per jaar. Door dit
nagenoeg wegvallen van in ieder geval de hogere trappen van de tuchtoefening vanaf
1626 en vooral na 1640, veranderde de tucht van karakter en werd het eenvoudiger om
lidmaat te worden, zoals blijkt uit bovenstaande cijfers. Vergelijkbare tendensen
bespeurde Van Deursen in Graft. In de tweede helft van de 17 e eeuw vond hier een
verschuiving plaats van het zwaartepunt van de tuchtoefening van de gemeente naar het
individu. Doel van de tucht was niet langer het zuiver houden van de
Avondmaalsgemeente als lichaam van Christus, maar het terugwinnen van de zondaar.
Geduldige vermaningen kwamen zo in de plaats van de hogere trappen van de tucht en
de kerkenraad ging niet meer tot afsnijding over. “Vermoedelijk is dat de prijs die
betaald is voor de sterkere groei van de kerkelijke gemeente in de tweede helft van de
zeventiende eeuw. Het lidmaatschap werd goedkoper, zodat meer mensen toetraden. De
wal? Vanaf 1616 worden de aantallen deelnemers in de acta vermeld. Het totale aantal lidmaten ligt
uiteraard hoger in alle jaren, omdat zoals in de kerkenraadsacta ook wordt vermeld, altijd de nodige
broeders en zusters absent waren in verband met hun werk, door ziekte, zwangerschap of anderszins.
Daarnaast zullen ook lidmaten zichzelf van de tafel hebben afgehouden, hoewel aangaan in deze jaren
vanzelf sprekender was dan zichzelf afhouden, zie Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen, pp. 198-200.
Zie ook Roodenburg, Onder censuur, pp. 385-386, waar hij attendeert op het feit dat wie niet naar het
Avondmaal kwam, opgemerkt werd en op het feit dat “op die onderlinge controle (..) de verschillende
trappen van de censuur ook (waren) ingesteld.” “Het aanzitten aan de avondmaalstafel (..) moet een
positieve betekenis hebben gehad. In ieder geval waren de aantallen avondmaalsgangers buitengewoon
groot. Velen van hen zullen ongetwijfeld uit zuiver religieuze motieven aanwezig geweest zijn, maar die
motieven zullen zich dikwijls gemengd hebben met motieven van respectabiliteit.” In de
kerkenraadsnotulen van Monnickendam zijn ook voorbeelden te vinden waaruit blijkt dat het zichzelf
afhouden van de Avondmaalstafel niet positief werd beoordeeld. Kerkenraadsnotulen Monnickendam,
30.11.1623.
61 Kerkenraadsnotulen Edam 24.4.1628 en 18.2.1646 (vanaf dat moment is het aantal tafels per keer lager,
hoewel het totale aantal deelnemers gelijk blijft of toeneemt). Volgens de al aangehaalde burgemeester
Pieter van Megchelen zou de gemeente in 1661 1300-1400 lidmaten tellen. Dat wil zeggen dat ca. 30%
van de lidmaten absent was bij de Avondmaalsvieringen in dat jaar; Costerus, De Groote of Sint Nicolaas
Kerk te Edam, p.27.
62 Deze geschillen komen in paragraaf 4.5 aan de orde.
63 In de woorden van Abels en Wouters: “De mechanismen die het tuchtsysteem schraagden, zoals sociale
controle en psychische druk, haperden onder invloed van de gemeentegroei”. In de stad Delft gebeurde dit
al veel eerder dan in Edam, omdat deze gemeente in de laatste decennia van de 16 e eeuw sterk groeide als
gevolg van de instroom van de Zuid-Nederlandse vluchtelingen. Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 2,
pp. 90-113.
hoofdstuk 4/ pag. 196