De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

eerste kruisgemeente in de Nederlanden. 151 Deze gemeente zou in de daarop volgende
jaren ontplooien tot voogdijkerk voor grote delen van Vlaanderen, Brabant, Zeeland en
Holland en daarmee tot het zenuwcentrum van het gereformeerde protestantisme in de
Nederlanden, zoals Marnef heeft laat zien. 152
Tot andere belangrijke centra zouden de Franstalige kruisgemeenten in Antwerpen,
Doornik en Valenciennes uitgroeien, centra met veel contact met het Franse calvinisme,
zeker na 1559 toen het vrije grensverkeer hersteld werd als gevolg van de vrede tussen
Philips II en Frankrijk. Invloeden dus vanuit een land waar strijdbare calvinisten ieder
compromis afwezen en die zich zo nodig met geweld verzetten tegen een door hen als
tiranniek beschouwde overheid. 153 Revolutionair elan was in de vroege jaren ‘60 ook te
bespeuren in de gereformeerde centra in economisch moderne, hoogontwikkelde
gewesten als Vlaanderen en delen van Brabant waar het calvinisme uitgroeide tot een
massabeweging. 154
Van een massabeweging en van revolutionair elan was in de late jaren ’50, begin jaren
‘60 in de Noordelijke Nederlanden beslist geen sprake. Hier waren geen ondergrondse
kruisgemeenten gevestigd, hooguit was er sprake van groepjes hervormingsgezinden,
die incidenteel bijeen kwamen en die in sommige plaatsen zoals Alkmaar en Enkhuizen,
konden luisteren naar evangelisch-gezinde pastoors. 155 Daarnaast hadden zich dus tegen
alle onderdrukking in, kleine groepjes doopsgezinden weten te handhaven.
Ondanks alle inspanningen vanuit Emden om ook in de noordelijke gewesten
gemeenten te vestigen, vorderde dit proces in Holland maar traag, wat ik met Pettegree
wil verklaren uit de aanwezigheid van een dopers alternatief en uit de relatieve
tolerantie ten aanzien van dissidente geluiden binnen de katholieke kerk. 156 De eerste
signalen die duiden op het bestaan van een gereformeerde gemeente dateren uit 1558
toen vanuit Amsterdam aan Emden om een predikant gevraagd werd. 157 Een tweede
bericht dateert uit 1559. De hervormingsgezinde vroegere pastoor van Enkhuizen en
Alkmaar, Cornelis Cooltuyn, naar Emden gevlucht in 1558, onderhield van daaruit
contacten met zijn vroegere plaatsgenoten. Het was Cooltuyn die in augustus 1559 aan
zijn leerling Jan Arentsz te Alkmaar vroeg om die ‘gemenen van Hollant’ te leiden. We
moeten hierbij niet aan gevestigde kerken denken, maar eerder aan groepjes
evangelisch-gezinden, aangeraakt wellicht door de prediking van Cooltuyn zelf of van
andere lokale, hervormingsgezinde voorgangers. Het gaat wat te ver om naar aanleiding
van deze vraag aan Arentsz te denken aan een soort bovenlokale kerkelijke organisatie
151 Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog, pp.16-17; Marnef, Antwerpen in de tijd van de
Reformatie, p. 95. Selderhuis, Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis, pp. 284-288.
152 Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie, pp. 95-106.
153 Over het recht van opstand: Bremmer, Reformatie en Rebellie pp. 11-24; Mout, ‘Armed resistance and
Calvinism’, pp. 57-69; Sap, Wegbereiders der revolutie, pp. 69-80; Van Eijnatten, Van Lieburg,
Nederlandse religiegeschiedenis, pp. 146-148.
154 Zie daarover: Decavele, De dageraad van de Reformatie dl. II, Hoofdstuk 3, pp. 322-434 en Woltjer,
Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog, pp. 17-18, 90-95.
155 Vis, Cornelis Cooltuyn, pp. 27-35, Vis, Woltjer, ‘De predikanten in Holland in 1566’, pp. 20-25.
156 Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, pp. 78-81; zie ook Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en
burgeroorlog, pp. 16-17, 89-102 over de te onderscheiden stromingen aan het begin van de jaren ’60 en
de doorwerking van die verschillen in de jaren daarna.
157 Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, dl I, pp. 47-48; Vis, Cornelis Cooltuyn, p. 52: ‘De
Amsterdammers spraken hun voorkeur uit voor Nicolaas Carinaeus, een in Edam geboren en in Emden
woonachtige predikant’. Deze Carinaeus voldeed niet, omdat hij niet in staat was de Amsterdamse
doopsgezinden partij te geven.
hoofdstuk 1/ pag. 46