De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Magdalena convent komt uit de verhoren naar voren als iemand die goed geïnformeerd
was over het lokale reilen en zeilen. 248
Hoe anders was de situatie in Monnickendam waar de zeventig jaar oude pastoor mr.
Wilhelmus Johannesz Reerserus nauwelijks enige informatie wist te geven aangezien hij
in verband met zijn ouderdom 'onder het volck nyet veel verkeert'. 249 Een zelfde excuus
vinden we in het verhoor van Franciscus Martini, als pater verbonden aan het stedelijke
vrouwenklooster Mariëngaarde. 250 De enige die wel op de hoogte was, was de dan 34jarige
kapelaan Johannis Hendrici 251 , die zijn getuigenis in 1571 bij de landgang van de
watergeuzen op Monnickendam met de dood zou bekopen. 252
Tegenover twee welingelichte en betrokken Edamse geestelijken stonden dus twee
geïsoleerd levende Monnickendamse geestelijken, aangevuld met een kapelaan,
verbonden aan het vrouwenklooster. Een tweede verschil vormde de houding van de
lokale overheid. Waar de Edamse magistraat eenduidig koos voor het katholicisme en
tegen concessies aan de gereformeerden 253 , waren hun Monnickendamse collegae
verdeeld, gezien het feit dat twee burgemeesters voor de gereformeerde richting kozen.
Ten slotte verschilde de kracht van de doopsgezinde gemeente van Monnickendam
aanzienlijk van die te Edam. Hoewel er in de verhoren van de Raad van Beroerten
weinig te lezen valt over de doopsgezinden te Monnickendam, afgezien van de
woordenwisseling tussen gereformeerde Sem Jansz en een doopsgezinde plaatsgenoot;
is hiervoor al aangetoond dat Monnickendam een lange doopsgezinde traditie kende.
Dat de felle vervolgingen deze gemeente niet gebroken hebben, blijkt uit het feit dat
Lenaert Bouwens tussen 1563 en 1565 62 volgelingen heeft gedoopt in
Monnickendam. 254 Volgens sommige studies beschikte de doopsgezinde gemeente van
Monnickendam al in 1565 over een eigen leraar in de persoon van Pieter Willemsz
Bogaerts. 255
De eerste berichten over doopsgezinden in Edam vinden we in diezelfde dooplijsten van
Bouwens, die hier tussen 1563 en 1565 15 personen doopte. In de verhoren van de Raad
van Beroerten wordt door twee getuigen gememoreerd, hoe de baljuw in 1568 gepoogd
heeft een of meer doopsgezinden te arresteren. 256 Bovendien hoorden we al hoe Thijs
248 Raad van Beroerten, pp. 270-273.
249 Raad van Beroerten, pp. 231-232.
250 Raad van Beroerten. pp. 231.
251 Raad van Beroerten, pp. 232-233.
252 Voor een uitgebreide beschrijving van deze landgang, zie: Van Vloten, Nederlands Opstand, dl. I, pp.
172-173, 317-319; Appel, De slag op de Zuiderzee, pp. 13-16 en Van Nierop, Het verraad van het
Noorderkwartier, p. 70, voor een analyse van deze gebeurtenis.
253 Dit blijkt ook uit diverse uitgaven van de stedelijke overheid ter bescherming van de pastoor en ten
behoeve van de katholieke kerk, in de jaren 1567-1572. Oud Archief Edam, inv. nr. 184,
thesaurierrekeningen 1538-1572, f. 262, 323-328, 332-340.
254 Vos, ‘De Dooplijst van Leenaert Bouwens’, pp. 64-71.
255 Ten Doornkaat Koolman, Dirk Philips, p. 148 houdt het op 1567, het Biografisch Lexicon op 1565:
Biografisch Lexicon, dl III, p. 45: “Pieter Willemsz Bogaert, overleden augustus 1606, doopsgezind leraar
te Monnickendam ca. 1565. Raakte in 1567 betrokken bij de strijd tussen de Friese en Vlaamse
doopsgezinden en koos daarin voor de Friese richting. Na de komst van Alva tijdelijk uitgeweken naar
Emden.” Andere auteurs zijn voorzichtiger, maar komen toch wel uit op 1572 of eventueel enkele jaren
eerder, zie bijvoorbeeld Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden, dl 1, pp. 84-85. In het
Archief van de Doopsgezinde gemeente Amsterdam bevinden zich enkele stukken uit mei 1572, waaruit
blijkt dat Pieter Willemsz Bogaert op verzoek van Willem van Oranje een collecte hield onder de
doopsgezinden, ter ondersteuning van de Opstand. Inv. nrs 421, 422 en 517.
256 Raad van Beroerten, p. 268, verhoor van Jan Pietersz Aris Jan, poorter en kerkmeester; pp. 269-270,
verhoor van Claes Jansz Schoenmaecker, poorter en schepen. Ook In de brief van predikant Pieter
Cornelisz aan pastor Meynardus Johannesz werd gewezen op de aanwezigheid van doopsgezinden, als
hoofdstuk 1/ pag. 62