De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

dienst collecteerden. Na de verkregen overheidspermissie om zo te werk te mogen gaan,
kreeg ds. Willlemsz de opdracht een en ander, uit naam van de classis, met zijn
gemeente te bespreken. Of liever: uit te leggen, want de instelling van een diaconie
geschiedde op basis van 'het Woordt des Heeren twelcke van geen mensche ter werelt
en behoort tegengesproocken te worden de wijle Godts authoriteyt de meeste is', zo
noteerde de scriba van de classis. 138
Deze gang van zaken maakt duidelijk dat de kerkelijke armenzorg hier zeer voorzichtig
werd geïntroduceerd, waarbij in feite ruimte werd gelaten voor bedeling van lidmaten
door de overheid. De diaconale zorg strekte zich immers primair uit tot lidmaten die
zich ervoor schaamden zich door de overheid en dus in het openbaar te laten bedélen.
De verdeling van de collecten laat verder zien dat de voorzichtige introductie tevens
inhield dat de classis de bestaande armenzorg vooral niet wilde duperen met als risico
dat de overheid de instelling van de diaconie zou afwijzen. De financiële armslag van de
kersverse diaconie zal hierdoor beperkt geweest zijn, wat ook voor de aanvankelijke
taakstelling gold. Ten slotte blijkt uit dit geval dat het initiatief niet afkomstig was van
de lokale kerkenraad, maar van de predikant.
Bijna twintig jaar later, in oktober 1618, werd vanuit Zuiderwoude om advies gevraagd
inzake het wel of niet instellen van een eigen diaconie. Nog steeds werden alle armen
daar bediend door de burgerlijke armenzorg en de verkiezing van diakenen zou wel eens
ten koste kunnen gaan van de verarmde lidmaten. De kerkelijke middelen reikten hier
namelijk niet zo ver dat men hen even royaal zou kunnen bedélen als nu van
overheidswege geschiedde. De classicale wijsheid strekte zich in deze niet verder dan
een verwijzing naar de te verwachten nationale kerkorde van synodewege. 139 Dit
betekende dat de bestaande situatie in feite door de classis werd gesanctioneerd.
De overige vragen komen uit gemeenten waar al wel een diaconie was ingesteld, maar
waar men net als Zuiderwoude moest constateren dat de financiële middelen van die
armenzorg te beperkt waren om alle eigen armen te hulp te komen. Zo kwam de
diaconie van Zunderdorp in 1602 in problemen omdat het verarmde gezin van Jan
Theunisz, gezegend met zes kinderen, te zwaar op de diaconale gelden drukte. Twee
jaar later klonk een soortgelijke noodroep uit Purmerend. Eén gezin met een zwakbegaafde
zoon slokte daar alle diaconale inkomsten op.
Uit de antwoorden blijkt dat de classis deze gemeenten zoveel mogelijk probeerde bij te
staan, om te voorkomen dat de nood via bedelarij werd geledigd. 140 De oriëntatie op de
eigen kerkelijke organisatie werd dus ook langs deze weg gestimuleerd. De acta laten
zien dat het in sommige gevallen inderdaad zo werkte, maar uit andere voorbeelden
blijkt dat nog in 1608 attestaties werden afgegeven aan verarmde lidmaten om elders te
kunnen bédelen. Een praktijk die al in 1595 door de Noord-Hollandse synode was
veroordeeld. 141
138
Acta van de classis Edam, 6.10.1597, 29.11.1597.
139
Acta van de classis Edam, 4.10.1618.Ds. Gartsz had zich tien jaar tevoren ook al bij de classis
beklaagd over het ontbreken van een diaconie ter plaatse, waardoor hij niet over een volledige
kerkregering kon beschikken, 28.7.1608.
140
Acta van de classis Edam, 22.5.1602, 29.3.1604; een soortgelijk verzoek vanuit Buiksloot/ Landsmeer
klonk in 12.10.1598.
141
Acta van de Noord-Hollandse Synode, 19.6.1595 (art. 39), in antwoord op een gravamen vanuit de
classis Haarlem: 'dat men geen attestatie en geve ofte recommandatie om eenige collecten van aelmissen te
doen, is de resolutie genomen, dat sulcke recommandatien niet sullen werden gegeven als synde voetselen
der bedelrye, maer dat sooveel doenlyck is de classes hare kerken ende ook, ist noodich, de synodus haeren
classen helpen sullen.’ Voorbeeld uit 1608 uit de Classis Edam van een dergelijke kwestie: 15.8.1608.
hoofdstuk 4/ pag. 211