De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

in Holland, waarbinnen de kernen van Amsterdam, Alkmaar en Enkhuizen dominant
waren, zoals Vis suggereert. 158 Daarvoor zijn de signalen tot 1566 te beperkt. 159
Kortstondige vrijheid
Internationaal kwam het calvinisme in de jaren ‘60 in een periode van snelle expansie,
dankzij de veranderende politieke situatie in Frankrijk en Engeland. Ook in de
Nederlanden won het calvinisme snel aan kracht, waarbij de voormannen niet alleen op
religieus maar ook op politiek terrein de leiding meer en meer aan zich trokken. In de
loop van 1565 werd steeds duidelijker dat felle vervolgingen de aanval op de katholieke
mis en clerus niet konden indammen en dat naar een politieke oplossing gezocht moest
worden. In 1566 bereikten de spanningen een voorlopige climax door het samenkomen
van de religieuze en politieke onvrede, culminerend in het Verbond van Edelen dat zich
onder leiding van Hendrik van Brederode, Heer van Vianen, op 5 april tot de
landvoogdes Margartha van Parma, wendde met het bekende Smeekschrift der edelen
waarin afschaffing van de inquisitie en de ketterijplakkaten werd geëist.
De daaropvolgende opschorting van de vervolgingen betekende voor de oppositie het
sein om bovengronds te komen. De ballingen keerden terug en de hagenpreken
verspreidden zich in hoog tempo vooral in de zuidelijke gewesten waarbij de massaliteit
van de aanhang de gealarmeerde overheid machteloos deed staan. In augustus bereikte
de spanning een nieuw hoogtepunt in de vorm van de beeldenstormen die aan weinig
plaatsen in de Zuidelijke Nederlanden voorbij gingen. Om een eind te maken aan de
beeldenstormen was een resoluut optreden van de centrale regering nodig, maar die was
intern sterk verdeeld. Uiteindelijk sloot Margaretha van Parma op 23-25 augustus een
tijdelijk akkoord met de Hoge Edelen onder leiding van Oranje, Egmont en Horne. In
afwachting van een definitief akkoord zouden de preken geduld worden op de plaatsen
waar ze tot dan toe werden gehouden. Voorlopig werden de ketters niet meer vervolgd
en konden de calvinisten en de dopers in het openbaar hun godsdienstoefeningen
houden.
Zoals Woltjer beschrijft was deze overwinning voor de gematigden slechts schijn.
Margaretha voelde zich niet gebonden door dit afgedwongen akkoord en kwam in het
najaar van 1566 sterker te staan, mede dankzij een ommekeer in de publieke opinie. Als
gevolg van de beeldenstormen en de massaliteit van de aanhang, werden de protestanten
niet langer bewonderd om hun moed, maar gevreesd om hun fanatisme. Door
geldzendingen uit Spanje was Margaretha bovendien in staat om troepen te werven,
zodat zij in december 1566 allereerst het opstandige Valenciennes belegerde. Binnen
enkele maanden was zij weer heer en meester in het land en leek de burgeroorlog
voorbij voor hij echt begonnen was. Desondanks werd vanuit Spanje Ferdinand Alvares
de Toledo, hertog van Alva naar de Nederlanden gestuurd, om met harde hand orde op
zaken te stellen. In augustus 1567 marcheerde hij Brussel binnen, werden de
kettervervolgingen door de Raad van Beroerten ter hand genomen en was er voorlopig
geen enkele speelruimte meer voor andersdenkenden binnen en buiten de katholieke
158 Vis, Jan Arentsz de mandemaker van Alkmaar, pp. 42-44; Vis, Cornelis Cooltuyn, pp. 52-53. In een
later artikel is Vis minder stellig en houdt het bij de constatering dat er in Holland tot 1566 weinig sporen
van een georganiseerde min of meer reformatorische protestantse beweging te vinden zijn, maar dat deze
beweging zich in 1566 wel verrassend snel ontplooide. Vis, Woltjer, ‘De predikanten in Holland in 1566’,
p. 20. zie ook Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, pp. 78-85 en de oudere studie over Cooltuyn: Paris,
‘Cornelis Cooltuyn’, pp. 61-79.
159 Een eerste bericht uit de regio van de latere classis Edam dateert uit 1564. In dat jaar liet schipper
Jacob Sem uit Zuiderwoude zijn kind dopen in Emden, zie hierna pag. 57.
hoofdstuk 1/ pag. 47