De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

‘resolutie tot de vrede der kercken’ tevergeefs om verdere kerkelijke verscheurdheid af
te wenden. Doordat de Staten zich hierbij mengden in theologische discussies, leidde
deze interventie niet tot de gehoopte tolerantie, maar tot verharding van de standpunten
en nieuwe scheuringen. 82 De strijd werd uiteindelijk politiek beslist door de keuze van
Maurits voor de contraremonstranten in juli 1617, gevolgd door de Scherpe Resolutie 83
afgekondigd door Staten van Holland in augustus 1617, als een laatste vergeefse poging
om het tij te keren ten gunste van de ‘rekkelijken’. In augustus 1618 viel het doek voor
Van Oldenbarnevelt en de zijnen. Voortaan waren het niet langer de calvinisten die hun
heil buiten het publieke kerkgebouw zochten, maar waren het de remonstranten die zich
afscheidden.
Binnen de classis Edam waren de leergeschillen in 1608 al beslecht in calvinistische
richting, zodat het gevaar van een eventuele scheuring hier tijdig was afgewend. Dit
gold niet voor alle andere classes in Noord-Holland. Als eerste raakte de stad Alkmaar
in de problemen. Adolphus Venator kwam in 1603 in conflict met zijn calvinistische
collega Cornelius Hillenius. Een conflict dat door de Noord-Hollandse synode voor
korte tijd kon worden gesust, maar spoedig daarna weer oplaaide. De rechtlijnige
Hillenius ging in 1607 opnieuw de strijd aan en wist de classis Alkmaar zo ver te
krijgen dat de predikanten gevraagd werd een door Hillenius ontworpen formulier 84 te
ondertekenen. Niet alleen Venator, maar nog drie andere predikanten en een net
beroepen kandidaat weigerden dit en wendden zich tot de Staten van Holland, die de
classis ter verantwoording riepen. De classis bracht de zaak in 1608 op de Noord-
Hollandse synode en werd daar in het gelijk gesteld. 85 Besloten werd tevens om alle
predikanten de Nederlandse geloofsbelijdenis en de Heidelbergse catechismus opnieuw
te laten ondertekenen. Een oproep die de classis Edam van harte ondersteunde in die
binnen deze classis, na de afzetting van Aemilius in datzelfde jaar, geen enkel probleem
veroorzaakte. 86
Ds. Venator en zijn vier medestanders volhardden in hun weigering en werden door de
classis Alkmaar geschorst. De Staten van Holland gingen hier niet mee akkoord, waarop
van een particuliere synode op te schorten, met de belofte van een spoedig daarna te houden provinciale
synode (acta van de classis Edam, 30.4.1612). In 1614 drong Edam er bij de classis Enkhuizen, als
synodale classis, nog een maal op aan haar best te doen voor het mogen uitschrijven van een particuliere
synode (acta van de classis Edam, 28.7.1614).
82
Over het verloop van de kerkelijke strijd in Holland, zie vooral Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen,
pp. 241-274.
83
Op basis van deze resolutie mochten steden eigen troepen aannemen om zo desnoods met geweld de
vrede in de kerken af te dwingen en de orde te handhaven. Deze troepen zouden optreden naast de
gewone troepen van Maurits als opperbevelhebber van het Staatse leger. Abels Wouters, Nieuw en
ongezien, dl 1, p. 155.
84
In de woorden van de Noord-Hollandse synode ging het daarbij om de ‘onderteeckeninge van den
Catechismo ende Confessie t’saemengebonden in een boecxken ende vervoecht met een seeckere acte, de
cracht van de onderteekeninge in sich begrypende’. Acta van de Noord-Hollandse synode, 28.10.1608
(art. 23).
85
Acta van de Noord-Hollandse synode, 28.10.1608. In de acta van 1606 en 1607 wordt niets gemeld
over problemen in Alkmaar. Wel werd in 1606 vanuit de synode aan alle classes de vraag voorgelegd of
het niet goed zou zijn om predikanten die verdacht werden van onzuiverheid in de leer, op verzoek van de
classis te vragen zich nader te verklaren. In 1607 werd in het verlengde daarvan besloten dat een
dergelijke predikant,’in aller discretie ende goede voorsichticheyt sal ondervraecht (worden) ende hij (zal)
gehouden syn in aller oprechtichteyt te antwoorden ende hem te verclaren’. Acta van de Noord-Hollandse
synode, 30.5.1606 (art. 15), 12.6.1607 (ar. 7). In de jaren 1603, ’04 en ’05 had de synode, op verzoek van
de strijdende partijen wel uitgebreid aandacht besteed aan de kwestie Venator.
86
Zie paragraaf 4.5 en 5.4.
hoofdstuk 6/ pag. 319