De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

echter niet zonder problemen 'alsoe zyluyden tot drie off vier reysen bijden goeden
catholycque burgheren aldaer verstoert werden’, zodat zij ‘vandaer vertrocken’ zijn,
aldus de verklaring van pastoor Meynardus Johannesz. 179
De Edamse gereformeerden hebben daarna getracht om via een rekwest aan de
magistraat een predikruimte binnen de stadsmuren te verwerven met het oog op de
naderende winter, maar dit werd hen niet toegestaan door de overwegend katholieke
burgemeesters en schepenen. 180 De predikatiën bleven waar ze waren: ongeveer een
halve mijl buiten de stad, onder de blauwe hemel. De aanhangers namen hun eigen stoel
mee. Over de aard van deze diensten weten de getuigen, die er alleen van afstand naar
gekeken hebben, weinig te melden behalve dat ze om 12 uur s’middags plaatsvonden. 181
Combineren we de gegevens uit de verhoren met de lijsten van veroordeelden zoals
samengesteld door Marcus en door Verheyden, dan bestond de gereformeerde aanhang
te Edam uit ten minste 43 personen, allen burgers van de stad, onder wie drie vrouwen,
die zich ten tijde van de verhoren schuil hielden om aan arrestatie te ontkomen. 17 van
hen werden door de ene of andere getuige met nadruk genoemd als leidinggevende.
Daarnaast zal een aantal andere Edammers de diensten hebben beluisterd. Zo valt uit de
verhoren op te maken dat 'boven tvierendeel vande gemeene burgerie deser stede van
Edam de voors. predicatien nyet toegedaen (zijn) geweest, maer hebben hem die andere
drie deelen althoes sinceerlicke ende catholyckelycken gedraghen.' 182
De aanhangers van de nieuwe leer hielden niet alleen hun predikatiën buiten de stad,
maar kwamen ook binnen de stad zelf bijeen in privé-huizen waarbij het of om
conventikelen ging of om consistorievergaderingen. Zo werden in het huis van de al
genoemde Gael 'duytsche psalmen' gezongen en werd in het huis van Jan Claesz alias
Kiereleysum (sic) een bijeenkomst gehouden waarbij iemand 'het woort alleen
overluydt voerde, gelyck off hij gepredict hadde', aldus de oplettende buurman van Jan
Claesz. 183
Tijdens de diensten zijn minstens zes kinderen gedoopt, waarvan er drie in een later
stadium door de pastoor herdoopt zijn. 184 Dat deze doopbediening enerzijds niet zonder
verzet van katholieke zijde verliep en dat anderzijds de gereformeerden zelfbewust
positie in deze kozen, blijkt bij de doop van het kleinkind van Elberich Reyners. Deze
grootmoeder wilde het kind buiten de stadspoorten laten dopen, door de predikant van
Alkmaar, Pieter Cornelisz alias Peeckelharinck het geen 'byden vrunden van tzelve kint
ende eenige catholycque persoonen belet' werd. De plechtigheid werd daarop verplaatst
naar het huis van Elberich waar het kind alsnog, in het bijzijn van in ieder geval acht
leidinggevende mannen, werd gedoopt. Na afloop stuurde de predikant een door deze
mannen mede ondertekende brief, aan pastoor Meynardus met daarin de dringende
oproep het kind niet 'weeder te doopen omme nyet te incureren anabaptisinden, alsoe
tzelve kint bij hem wel ende christelicken (als hy schreeff) gedoopt was'. 185
179
Raad van Beroerten, p. 274, verhoor Meynardus Johannesz, pastoor te Edam.
180
Raad van Beroerten, p. 277, verhoor van vier Edammers, allen schepen in 1566. Beide partijen
beriepen zich op het akkoord tussen Margaretha van Parma en de hoge Edelen.
181
Raad van Beroerten, p. 250, verhoor Dierick Heyndricx, dijkgraaf van de Zeevang, schout van Edam.
182
Raad van Beroerten, p. 279, verhoor van vier Edamse poorters.
183
Raad van Beroerten, pp. 262-263, verhoor van Jeroen Claesz oud-burgemeester te Edam in 1567 en
vroedschaplid in 1568.
184
Raad van Beroerten, p. 253, verhoor van Dierick Heyndricx, dijkgraaf van de Zeevang, schout van
Edam; pp. 256-258, verhoor Meynardus Johannesz, pastoor te Edam.
185
Raad van Beroerten, pp. 274-275, verhoor Meynardus Johannesz, pastoor te Edam; Over predikant
Pieter Cornelisz van Alkmaar, net als Jan Arentsz mandenmaker van beroep geweest: zie Vis, Jan
hoofdstuk 1/ pag. 51