De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

aanhang in Hoorn. 102 Omgekeerd horen we niets over dissidente stromingen in
Purmerend of op het platteland van Waterland, terwijl de dopers daar wel aanhang
wisten te rekruteren. Blijkbaar speelden er meer factoren mee, die er voor zorgden dat
de doperse beweging in ieder geval tijdelijk een massaal karakter kreeg, bijvoorbeeld in
Monnickendam en in iets mindere mate in Purmerend en in Waterland.
Mellink verklaart dit massale karakter allereerst door erop te wijzen dat de hervorming
al omstreeks 1530 een volkszaak geworden was, nu de conventikels veelal door
handwerkslieden werden geleid en dat de zaak van de reformatie aldus in brede lagen
van de bevolking en met name ook in die van de kleine burgerij verankerd zou zijn. 103
Vervolgens wijst hij vooral op economische factoren om aan te geven waarom zovele
dissidenten gegrepen werden door de doperse idealen. Het waren vooral de eenvoudige
ambachtslieden die in de jaren vanaf 1532 te lijden hadden van de Oostzee conflicten
(Amsterdam; Zuiderzeesteden) of van sterke terugval in de lakenindustrie
(Delft/Leiden). Voor deze groepen kwam de boodschap van het naderende wereldeinde
op het juiste moment, terwijl zij die toch al min of meer met de oude kerk hadden
gebroken door niet meer ter biecht en ter eucharistie te gaan. Zij kwamen onder invloed
van het doperdom, nu zowel tegen de oude kerk als tegen de bestaande
maatschappelijke ordening in opstand omdat zij van beiden geen heil meer
verwachtten. 104
Via een vergelijking van de sociale achtergrond van de gearresteerde dissidenten uit de
jaren 1525-1528 met die van 332 dopers opgepakt in de jaren 1531-1535 komt G.K.
Waite tot gelijkluidende conclusies: het sacramentarisme en het doperdom moeten niet
als twee aparte stromingen moeten worden beschouwd, maar als twee opeenvolgende
uitingen van één volkshervormingsbeweging. 105
Ook Van der Zijpp attendeert erop dat vele dissidenten die in de jaren ‘20 met het
gerecht in aanraking kwamen in verband met hun afwijzing van eucharistie en biecht, in
1535 het leven lieten als doper. De bodem was dus toebereid toen de ‘zaaiers uit
Emden’ kwamen, waarbij hij de massaliteit van de aanhang niet alleen vanuit
economische factoren wil verklaren, maar ook uit het 'onnaspeurlijk waaien van de
Geest Gods' en uit de overspannen verwachtingen gewekt door de chiliastische
prediking door de oudsten en leraren. 106
Zijlstra plaatst kanttekeningen bij deze sociaal-economische verklaringen door er
enerzijds op te wijzen dat de ambachtslieden weliswaar domineerden binnen het 16e
eeuwse doperdom, maar dat de aanhang veel breder was en weerklank vond in vrijwel
alle maatschappelijke geledingen, terwijl de leiders zeker niet ongeschoold waren.
Bovendien golden de aangevoerde verslechterde economische omstandigheden vooral
in Holland. Elders in de Nederlanden waren ook gebieden waar het doperdom massale
aanhang wist te verwerven, terwijl daar van een dergelijke economische crisis geen
sprake was. 107
102
Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp. 42-46.
103
Mellink, De wederdopers in de Noordelijke Nederlanden, pp. 332-339, 345.
104
Mellink, De wederdopers in de Noordelijke Nederlanden, pp. 362-367; Mellink, ‘De beginperiode
van het Nederlandse Anabaptisme’, pp. 36-37.
105
Waite, ‘The Anabaptist Movement’, pp. 253-256, 260-265. Hij komt verder met verklaringen
vergelijkbaar met die van Mellink.
106
Van der Zijpp, Geschiedenis der Doopsgezinden in Nederland, pp.26-36.
107
Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden. pp. 102-103, 110-111; Mellink plaatst in zijn
oratie zelf ook kanttekeningen bij de volledigheid van sociaal-economische verklaringen. Wil men de 16 e
hoofdstuk 1/ pag. 37