De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

durfde een groeiend aantal liefhebbers de stap naar het lidmaatschap te maken, maar dit
gold nog lang niet alle 7 à 800 toehoorders waar de kerkenraad in 1628 gewag van
maakte. En zelfs als al die toehoorders uiteindelijk trouw bleven aan de gereformeerde
kerk, als lidmaat of als liefhebber, dan komt het percentage gereformeerden (inclusief
kinderen en geïnteresseerden) nog niet boven de 56% uit. Waren alle andere
Purmerenders uiteindelijk katholiek, doopsgezind, buitenstaander? We weten het
jammer genoeg niet.
Vergelijking tussen de drie steden leert dat vooral de kracht en de aard van de
concurrerende stromingen beslissend lijkt te zijn voor de mate waarin de gereformeerde
kerkenraad vast hield aan de eigen tuchtoefening. Dit lijkt doorslaggevender dan de
mate waarin de kerkelijke en politieke elites samenwerkten om de kerkelijke waarden
en normen uit te dragen buiten de kring van de kerkleden. De steden verschilden wel op
dit laatste punt, maar er is geen algemene conclusie te trekken ten aanzien van de
afname van de tucht in samenhang met omarmen en uitdragen van de kerkelijke normen
door de magistraten. Het zijn vooral de ontwikkelingen in Purmerend die deze conclusie
logenstraffen. Op classisniveau is een zelfde patroon zichtbaar vanaf de jaren ’30. Men
durfde de strikte tuchtoefening los te laten op het moment dat de eigen kerkelijke
organisatie en eenheid sterk genoeg waren én toen duidelijk werd dat de kracht van de
andere stromingen in de eigen regio beperkt was en bleef.
Opvallend is voorts dat de percentages gereformeerden in de drie steden elkaar in ieder
geval rond 1640 (het laatste jaar waarin voor Purmerend iets te zeggen valt) niet erg
ontlopen, al vertonen de lokale groeicurven ieder hun eigen patroon, die deels wel, maar
deels juist niet samenhangen met de mildere hantering van de tuchtoefening. Zo heeft de
strikte tuchtoefening de gereformeerde kerk van Monnickendam uiteindelijk geen
windeieren gelegd. Een duidelijke afbakening van de eigen gemeente ten opzichte van
een gemeente die eveneens voor een strikte tuchtoefening opteerde, stond de groei van
het aantal lidmaten hier vanaf in ieder geval 1630 beslist niet in de weg.
Naast de aanwezigheid van andere stromingen, de strengheid van de tucht en de rol van
de lokale overheden, moeten er dus nog andere factoren zijn geweest die ertoe
bijgedragen hebben dat vanaf de jaren ’30 of ’40 een groter percentage van de
bevolking koos voor het lidmaatschap van de gereformeerde kerk. Factoren die zich
vanuit de overgeleverde bronnen niet laten analyseren.
Ook Bergsma heeft met deze vraag geworsteld en hij komt met een uitvoerige
opsomming van mogelijke verklaringen voor de keuze voor het lidmaatschap en
daarmee voor de groei van de gereformeerde kerk in Friesland. Toch komt hij niet tot
een sluitende verklaring, maar wijst met Marnef vooral op de religieuze redenen
waarom mannen en vrouwen lid werden: de zoektocht naar hun zaligheid. Helaas maakt
Bergsma hierbij geen onderscheid tussen de eerste generatie gereformeerden, waar
Marnef vooral op duidde en latere generaties, namelijk zij die pas rond of na 1640 voor
het lidmaatschap kozen. 11
Waren het de veranderde politiek-militaire omstandigheden waardoor de
oorlogsdreiging zeker in Holland steeds verder naar de achtergrond verschoof en een
keuze voor de ene of de andere kerkelijke richting om die reden niet meer uitgesteld
hoefde te worden? 12 Was de aanwezigheid van de gereformeerde kerk tegen die tijd zo
11
Bergsma, Gideonsbende of publieke kerk, pp. 392-404; Marnef, Antwerpen in de tijd van de
Reformatie, pp. 270-271
12
Zie hierover Frijhoff, Spies, 1650. Bevochten eendracht, 31-35, 42-46, 55-58.
conclusies/ pag. 437