De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

In Ransdorp zien we dus een soortgelijk patroon als in Middelie: gereformeerden van
elders, wellicht Edam, probeerden de calvinistische leer te planten, in dit geval via een
hagenpreek en de lokale pastoor, maar boekten daarbij weinig succes omdat de doperse
concurrentie ter plaatse te sterk was.
Gereformeerden in Ilpendam, Purmerland, Zuiderwoude en Uitdam
Niet alleen Edam omvatte een gereformeerde gemeente, waarvan de leden ook buiten de
eigen stadsgrenzen actief was om de nieuwe leer te verbreiden, ook Ilpendam en
Zuiderwoude kenden zo’n actieve kern, zij het dat deze veel kleiner en minder goed
georganiseerd waren dan die van Edam, zodat hier nog niet van echte gemeenten
gesproken kan worden.
Allereerst Ilpendam. Anders dan in Ransdorp wisten de hervormingsgezinde pastoors
hier wel een gedeelte van hun gemeenteleden warm te krijgen voor de nieuwe leer. Jan
Davidsz, voormalig pastoor van Zuiderwoude en van Ilpendam, kwamen we al tegen op
het marktplein van Purmerend. Van hem werd verteld dat hij vijf à zes jaren tevoren
naar Emden was gevlucht 218 , zodat hij Ilpendam rond 1560 verlaten zal hebben en die
gemeente dus al eind jaren ‘50 in contact gebracht had met hervormingsgezinde
geloofsopvattingen.
Zijn opvolger Jan IJsbrantsz van Nichtevecht stond in diezelfde hervormingsgezinde
traditie, want over hem wordt gezegd dat hij 'ipso visitatius marie 1566' in de kerk 'heeft
begonnen het blat omme te keeren ende calvinus leeringe aenrechten, verworpende alle
oude ordonnantie der heyliger kercken'. Als getuige pastoor Gerhardus Royer hier
inderdaad de juiste datering heeft gegeven, zou dat betekenen dat Jan IJsbrantsz al op 2
juli 1566 openlijk koos voor de nieuwe leer. Dit lijkt echter wat al te vroeg als we
bedenken dat de eerste hagenpreek in Holland op 14 juli gehouden werd. Spoedig na
zijn keuze voor de gereformeerde leer werd Van Nichtevecht de toegang tot de kerk
ontzegd, maar dat belette hem niet zijn prediking ter plaatse nog een tijd voort te zetten,
eerst op het kerkhof, later in een woonhuis. 219
Als de informatie van Driessen correct is, zou de opvolger van Jan IJsbrantsz, pastoor
Gerardus Royer, rond 1569 naar ter Winkel vertrokken zijn en daarmee dezelfde zijn als
Gerrit Jansz Royer, welke op 31 maart 1573 op de Synode van Alkmaar verscheen met
het verzoek toegelaten te worden tot de predikdienst. 220 Ook deze pastoor koos dus voor
de gereformeerde leer, ondanks zijn klachten geuit tegenover de Raad van Beroerten in
1568 over het slappe optreden van de kastelein van Purmerend. Hierdoor bleef het voor
de gereformeerden in Ilpendam mogelijk om Jan van Nichtevecht, na zijn vlucht uit het
dorp in het geheim te ontmoeten en te onder steunen. Pastoor Royer beklaagde zich er
tevens over dat in 1568 nog altijd diverse aanhangers van de nieuwe leer weigerden om
hun kind door hem te laten dopen, terwijl zij daarbij nog 'dagelicx groote schandalen
de executie van Thijs Juriaensz in Muiden, in 1569 via de vuurdood. Thijs Juriaensz is ook opgenomen in
de martelaarsspiegel van Van Braght, Het bloedig tooneel, dl II, pp. 480-489, inclusief de brieven die
Juriaensz vanuit de gevangenis schreef, onder meer aan geloofsgenoten in Edam, pp. 485-489.
218 Raad van Beroerten, p. 280, verhoor van Dierick Jacobsz, vroedschaplid en burgemeester te
Purmerend; p. 284, verhoor van Petrus Heyndrici Vaessen, pastoor te Purmerend.
219 Raad van Beroerten, pp. 312-313, verhoor van Gerhardus Royer, pastoor te Ilpendam, sinds eind 1566.
220 Driessen, ‘Waterland III. Het ambacht Purmerland’, pp. 175-176; Acta van de Noord-Hollandse
synode, 31.3.1573. Royer was slechts één jaar predikant in ter Winkel: in 1574 werd hij ontslagen. Van
Lieburg, Repertorium, dl. I.
hoofdstuk 1/ pag. 57