De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

van Broek in Waterland op het oog hadden. 59 Barend Hendricksz werd in 1601 van
schoolmeester tot predikant in zijn eigen woonplaats Oudendijk 60 en dit zelfde gold in
1605 voor Victor van Trier in Schardam. 61 De laatste in deze rij is Mr. Adriaen Coop à
Groen die in 1610 predikant werd van Buiksloot/ Landsmeer. Tot die tijd was hij
schoolmeester en secretaris in Zuiderwoude. 62 Bekend zal in deze gevallen bemind
gemaakt hebben. Bovendien was de stap van schoolmeester naar predikant in die tijd
heel wat minder groot dat in onze tijd. De schoolmeester vervulde als voorzanger en
voorlezer al een heel zichtbare rol binnen de kerkdiensten. Bovendien was hij vertrouwd
met de leer via het gebruik van kerkelijk goedgekeurde boeken in zijn onderwijs en het
geven van catechese. De schoolmeester kon dus met recht een geoefende leek genoemd
worden. 63
De weg van dorpsschool naar dorpskansel was iets minder kort bij de overige twee
schoolmeesters uit de lijst van tien. Ewout Willemsz werd in 1594 beroepen door
Oosthuizen/ Warder en was tot dat moment schoolmeester en ouderling te Ouderkerk
aan de Amstel 64 en Joris Strijdt was schoolmeester te Enkhuizen toen hij in 1598
predikant van Ransdorp/ Holysloot werd. 65 Waren hun ambities via de Noord-Hollandse
synode wereldkundig gemaakt? Na 1610 was deze stroom opgedroogd en werden er
binnen de classis Edam geen schoolmeesters meer bevorderd tot predikant in hun eigen
of een nabijgelegen gemeente, al is het is goed mogelijk dat Beets/ Oudendijk in 1620
dus nog een ongestudeerde op het oog had. 66 Verder weten we dat ds. Adam Hartwegh,
predikant van Zunderdorp (1623-1629) ooit als autodidact is begonnen. 67 Zo zullen er
ook na 1610 ongetwijfeld meer predikanten zijn geweest, voor wie de weg naar de
preekstoel niet op de universiteit begon, maar van wie wij dat niet weten, omdat zij
buiten de classis Edam hun predikantschap aanvingen.
De stroom ex-pastoors was al veel eerder opgedroogd binnen de Edamse classis. Van
zeven predikanten weten we dat zij bekeerde ‘papen’ zijn. 68 Het gaat om Paulus
Pietersz, van 1572 tot aan zijn dood in 1575 predikant te Edam. Zijn kortstondige
59
Acta van de classis Edam, 1.4.1596. Dit betreft Frans Jansz. Hij werd door de classis afgewezen voor
deze combinatie.
60
Acta van de classis Edam, 20.11.1601.
61
Acta van de classis Edam, 3.2.1605.
62
Acta van de classis Edam, 17.5.1610.
63
Van Lieburg, Profeten en hun vaderland, p. 66, Van Deursen, ‘De dominee’, pp. 140-141; over de
Duitse klerken in de classis Delft en Delfland, zie Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 1, pp. 437-441.
Hier kende men classicale oefenscholen, waar de kandidaten zich onder leiding van ervaren
stadspredikanten konden bekwamen in het preken. Als zij voldoende vorderingen hadden gemaakt werd
daarover gerapporteerd op de classis. De classis beoordeelde dan op haar beurt, aan de hand van een
proefpreek gehouden op een van haar vergaderingen, of de kandidaat rijp was voor de kerkelijke
examens. Niet duidelijk is, in hoeverre de 32 predikanten in de Delftse classis, die tot de Duitse klerken
gerekend kunnen worden, zich in die oefenschool op het ambt hebben voorbereid.
64
Acta van de classis Edam, 19.2.1594.
65
Acta van de classis Edam, 17.8.1598.
66
Nadien meldden zich nog wel enkele schoolmeesters voor het preparatoire examen, maar zij zijn niet
binnen de classis zelf werkzaam geweest. Zie paragraaf 5.2. In de classis Delft en Delfland kwamen na
1600 nog nauwelijks ongestudeerde predikanten in dienst. Tien jaar eerder dus dan in de classis Edam.
Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 1, 432-433.
67
Adam Hartwegh begon zijn loopbaan als autodidact in Rotterdam in 1611, waar hij zich liet kennen als
felle contraremonstrant en pamflettist. Zie daarover: Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, pp. 256, 276,
292. Voor hij naar Zunderdorp kwam, was hij als predikant werkzaam in Kesteren (1616-1619) en Grave
(1619-1622). Van Lieburg, Repertorium, dl 1. Hartwegh was dus ook een Duitse klerk, maar wel al zeer
ervaren in het vak van predikant op het moment dat hij in Zunderdorp zijn loopbaan voortzette.
68
Deze informatie is afkomstig uit de acta van de Noord-Hollandse synode (zie paragraaf 2.2 en 2.4) en
uit de Lyste van de Naemen der leeraeren, samengesteld door Veeris in 1705, met aanvullingen uit 1711.
hoofdstuk 5/ pag. 249