De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

schuitvaarder Jacob Martsz en zijn vrouw. Deze laatste twee lidmaten kwamen niet ter
Avondmaal in 1627 omdat zij een deel van hun kleding hadden beleend bij de lommerd,
‘so datse sonder mantel ende huijck inde kercke niet darfte comen.’ De kerkenraad
besloot hen 12 gulden toe te leggen om hun goed te kunnen lossen. 95 In 1636 was het
weer raak en waren beiden ‘bij gebreck van haer clederen inde lombard verset’ niet
gezind ter kerke en naar het Avondmaal te komen. Zij wilden liever werken op zondag
om zo hun kleding weer te kunnen lossen. Het waren al klanten van de diaconie, maar
de kerkenraad besloot hen ditmaal pas extra te steunen als zij beterschap beloofden en
weer naar de kerk kwamen. Met name op zondag, zo staat erbij in de acta. Bovendien
was Jacob spelend en drinkend in de herberg aangetroffen en ook dat zal hun
inkomenspositie niet hebben verbeterd. 96
Deze zaak leert ons niet alleen iets over de noodzaak van zondagsarbeid voor deze
armlastige gemeenteleden, maar laat ook zien dat men in 1627 hechtte aan bepaalde
kleding voor de kerkgang. Voor Rooijakkers vormt dit een van de bewijzen dat het
besef van onderscheid tussen sacrale en profane tijden in toenemende mate gemeengoed
werd in de 17 e eeuw. 97 In de Edamse kerkenraadsnotulen vinden we al in 1602 een
voorbeeld van een zuster van de gemeente die niet naar de kerk kwam omdat haar huik
bij de lommerd lag. De kerkenraad besloot haar daarop financieel bij te staan. 98 Zonder
huik of mantel durfde men zich dus niet in de kerk te vertonen en al helemaal niet aan
de Tafel des Heren. Het is echter de vraag of men zo niet voor de Heer durfde te
verschijnen, of dat men vooral beducht was voor de misprijzende blikken van de
medekerkgangers. Dat dit laatste een grote rol speelde, bewijzen de
vroedschapsresoluties van Monnickendam. Op voorstel van de weesvaders aldaar
kregen de jongens vanaf 1635 bij hun vertrek uit het weeshuis twee pakken en een
mantel mee en de meisjes twee rokken en een huik. Tot die tijd was men gewoon om de
jongens drie pakken en de meisjes drie rokken mee te geven. Zij bleken echter, zonder
mantel of huik, ‘schreumachtich te syn des sondachs de kercke daerinne se opgevoedet
werden te frequenteren ende haer bij de menisten, papisten ende anderen te
vervoegen’. 99 Het was dus vooral in de gereformeerde kerk gebruik om gekleed met
mantel of huik de diensten te bezoeken. Het dragen van deze kleding op zondag zegt
dus mijns inziens meer over de rangen en standen binnen de verschillende kerkelijke
stromingen, dan over een toenemend besef van sacrale tijden.
Keren we terug naar de kerkenraad van Purmerend. Deze maakte zich dus niet op een
voor ons zichtbare wijze al te druk over schendingen van de zondagsrust, in de jaren
1611-1640. 100 Dat was ook niet nodig omdat de magistraat, met wie de kerkenraad nauw
gelieerd was de kerkelijke belangen in deze goed behartigde. Zo werd in 1620 bepaald
Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, p. 28.
95
Kerkenraadsnotulen Purmerend, 22.8.1627. Een huik is een lange mantel met kap (in de woorden van
het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal, uitgave Wolters-Noordhoff, Groningen, 1985).
96
Kerkenraadsnotulen Purmerend, 3.2.1636 t/m 15.6.1636 (verlopen in dronkenschap en spel, uitlopend
in bereidheid tot schuldbekentenis); 15.6.1636 (kleding in de lommerd beleend) t/m 26.10.1636 (tenslotte
weer ter Avondmaal na schuldbekentenis).
97
Rooijakkers, Rituele repertoires, p. 269. Zijn vroegste voorbeelden uit Oost-Brabant van specifiek
zondagse kleding stammen uit de tweede helft van de 17 e eeuw. Voorbeelden uit de eerste helft van de
17 e eeuw vond hij wel in artikel van Cloet, ‘het gelovige volk in de 17 e eeuw’, pp. 393-417. Die
voorbeelden komen uit Antwerpen in 1618.
98
Kerkenraadsnotulen Edam, 9.2.1603.
99
Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 4, resolutien van de vroedschap van Monnickendam, 1635-1642,
15.10.1635.
100
Dit zijn, zoals al gezegd, de jaren waarvan de kerkenraadsnotulen bewaard zijn gebleven.
hoofdstuk 8/ pag. 411