De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Anders dan in Edam en Purmerend was er in Monnickendam geen sprake van
armenzorg of van collecten tijdens de diensten. Ook te Monnickendam werd geen
Avondmaal gevierd, wel heeft een van de aanhangers, burgemeester Cornelis Jacobsz
Elmers, op 15 december de Avondmaalsviering in Amsterdam bijgewoond. 242 Ten
minste twee kinderen zijn gedoopt buiten de stadspoorten waarbij volgens getuigen de
vaders de kinderen 'zelffs in huer handen (hielden) ter wijle zij tvoors. doopsele
ontvingen'. Eén van beide kinderen is naderhand door de kapelaan herdoopt. 243 Voorts
werd de katholieke geestelijkheid minstens drie maal gepasseerd bij een begrafenis,
waarbij Sem Jansz aangeduid werd als 'des guese graefmaecker'. Sem heeft ondermeer
zijn eigen vrouw op pinkstermaandag 1567 begraven 'inde kercke sonder eenighe
priester ofte andere ceremonyen der heyliger kercke daer toe te gebruycken'. 244 We
zitten daarmee al op 19 mei 1567 terwijl de diensten overal in de regio rond eind
april/begin mei waren gestaakt. Sem Jansz was dan ook een zeer overtuigd aanhanger
van de gereformeerde leer en had al eens in een dispuut met een doopsgezind
plaatsgenoot laten weten het breken van beelden als een goddelijke opdracht te
beschouwen. 245 Desondanks zijn ook in Monnickendam, net als overal elders in
Waterland en Zeevang geen beelden beschadigd of kerken bestormd, anders dan door de
voortvluchtige troepen van de heer van Brederode.
Monnickendam vergeleken met Edam
Naast alle overeenkomsten zijn er ook duidelijke verschillen zichtbaar in de religieuze
ontwikkelingen te Monnickendam vergeleken met die in Edam. Allereerst was de
gereformeerde gemeente te Monnickendam beduidend kleiner dan die te Edam en zijn
er vanuit Monnickendam geen pogingen ondernomen om die nieuwe leer ook elders te
verbreiden. Voorts waren de gereformeerden in Monnickendam minder zelfbewust. Zo
stuurden zij bijvoorbeeld geen rekwesten naar de lokale overheid om bepaalde rechten
op te eisen. Anderzijds was het verzet van overheidswege in Monnickendam zwakker
en waren in ieder geval twee burgemeesters betrokken bij de gereformeerde activiteiten.
Ook het verzet van katholieke zijde was hier veel minder sterk dan in Edam, zodat in
Monnickendam de tegenstellingen minder op de spits werden gedreven.
Een en ander laat zich vanuit drie omstandigheden verklaren. Allereerst vanuit de
positie van de lokale clerus. De Edamse katholieke schare werd vanaf 1547 geleid door
pastoor Meynardus Johannesz die blijkens de verhoren 246 goed op de hoogte was van
wat er speelde. Hij bleef ook in 1572 de katholieke kerk trouw en werd daarop uit de
stad verbannen, gevolgd door een groep parochianen die Edam eveneens verlieten
richting Amsterdam. 247 Ook de 33-jarige Pieter Pietersz, pater van het St. Maria
242 Raad van Beroerten, p. 242, verhoor Willem Boogaert, baljuw van Waterland en de Zeevang.
243 Raad van Beroerten, p. 231, verhoor van verhoor van broeder Franciscus Martini, pater van
Mariëngaarde; p. 232, verhoor van Johannes Hendrici, kapelaan te Monnickendam.
244 Raad van Beroerten, p. 233, verhoor van Johannes Hendrici, kapelaan te Monnickendam; p. 234,
verhoor van Symon Cornelisz, schepen te Monnickendam.
245 Raad van Beroerten, p. 235, verhoor van Symon Cornelisz, schepen te Monnickendam; ook
aangehaald door Duke, Reformation and Revolt, p. 137.
246 Raad van Beroerten, pp. 255-258, 274-275.
247 Haan, ‘Pastoors der St. Nicolaas-kerk te Edam’, p. 4; Driessen, ‘Waterland VII, Edam’, pp. 159-162.
Meynardus stierf in 1573 te Amsterdam en werd daar op 1 augustus in de Nieuwe Kerk begraven.
hoofdstuk 1/ pag. 61