De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

‘libertijnen’ 80 , verwierpen de belijdenisgeschriften niet, maar deze vormden voor hen
niet per definitie de enige waarheid. Daarnaast verdedigden zij de autoriteit van de
christelijke staat over de kerk. Zo moest de overheid synoden kunnen samenroepen en
scheuringen verbieden. De ‘rekkelijken’ pleitten voor een brede, door de magistraat
gecontroleerde volkskerk, niet gebonden aan één strikte geloofsbelijdenis. Deze kerk
kon aldus zoveel mogelijk richtingen binnen het protestantisme omvatten.
De onenigheid over de inhoudelijke koers van het confessionaliseringsproces heeft tot
grote spanningen geleid binnen de kerkelijke en binnen daarmee vaak nauw verbonden
politieke elite. Zo konden dogmatische conflicten grote maatschappelijke en politieke
onrust veroorzaken en dat is, zo vatten Van Eijnatten en Van Lieburg samen, precies
wat zich afspeelde tijdens het Twaalfjarig Bestand.
Inzet van de kerkelijke strijd vormde het leerstuk van de predestinatie of
voorbeschikking. Naar de opvattingen van Calvijn, kan de mens uit zichzelf niets goeds
tot stand brengen: hij moet alles van God ontvangen. Gods wil staat daarbij centraal: Hij
kiest vanuit zijn genade wie er gered worden en wie niet. God handelt daarbij in alle
vrijheid: zijn keuze wordt niet door externe factoren, zoals menselijke deugden,
bepaald. De uitverkoren mens kan die genade niet meer verspelen. Die mens mag leven
in dankbaarheid over de hem geschonken verlossing. Zijn geloof en zijn deugdzaam
leven zijn geen voorwaarde voor zijn uitverkiezing, maar het gevolg ervan.
Mannen als Coolhaes en Wiggertsz, maar ook Petrus Aemilius, hebben hun vraagtekens
bij deze denkwijze geplaatst en Jacobus Arminius gaf deze oppositie, in de woorden van
Van Deursen, nieuwe kracht. In Arminius’ visie waren de uitverkorenen de mensen van
wie God voorzien had dat ze zouden geloven. Christus is voor allen gestorven, maar
niet iedereen verwerft het eeuwige leven. De mens is namelijk vrij om Gods roepstem te
weerstaan en het geloof zo door eigen schuld weer verliezen. Niet Gods genade is
beslissend, maar de vrije wil van de mens om die genade te aanvaarden. God schenkt
zijn genade om te kunnen geloven, maar pas als de mens die genade aanvaardt, is er
sprake van echt geloof.
Deze opvatting werd fel verworpen door de bekendste tegenstrever van Arminius, de
Leidse hoogleraar Franciscus Gomarus. Het aanvankelijk academische debat, gevoerd
vanaf 1603 aan de theologische faculteit te Leiden, raakte aan de visie op de mens, aan
de verkondiging en aan de zielzorg en groeide daarom uit tot een publiek debat. Had de
mens zelf de keuze en dus de verantwoordelijkheid om het hem aangeboden heil te
aanvaarden of te verwerpen, zoals Arminius betoogde. Of bracht deze visie de
heilszekerheid in gevaar, zoals Gomarus hem verweet. Kortom: wat en hoe moet een
mens geloven en handelen en wat betekende dat voor zijn zielenheil?
De groeiende tegenstellingen en het proces van partijvorming zorgden ervoor dat het
conflict alleen nog via een nationale synode kon worden beslecht. De Staten-Generaal
80 Het woord libertijn wordt niet door iedereen als synoniem voor rekkelijk gebruikt en zal om die reden
verder niet worden gehanteerd. Van Eijnatten en Van Lieburg definieren libertijnen als personen die
principieel buiten de georganiseerde kerken bleven staan en de onderlinge liefde als het voornaamste
teken van de ‘ware kerk’ beschouwden. Nederlandse religiegeschiedenis, p. 181. Van Deursen omschrijft
het vroeg zeventiende eeuwse libertinisme in iets andere bewoordingen: “Plooibaar genoeg om een kerk
te bezoeken die weinig van hun eigen denkbeelden tot uitdrukking bracht, konden de libertijnen zich toch
nergens thuis voelen, eerst recht niet na de laatste calvinistische loutering die Dordrecht in de hervormde
kerk tot stand bracht”. Waarna hij voorbeelden geeft van regenten die zich ondanks zichzelf toch
aangesloten hebben bij de gereformeerde kerk, om anderen een goed voorbeeld te geven. Bavianen en
slijkgeuzen, pp. 224-225. Voor deze groep kunnen de termen daarom toch wel als synoniem gebruikt
worden (zoals Van Deursen zelf ook doet, pp. 91-92) en waarschijnlijk bedoelde de Edammer Jan Jacobsz
het ook zo toen hij zijn predikant Wilhelmius Puppius in 1592 voor libertijn uitschold. (acta van de classis
Edam, 7.9.1592). Zie ook hoofdstuk 2, noot 139.
hoofdstuk 6/ pag. 317