De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Hoofdstuk 2:
Ballingschap en nieuw begin (1567-1585/90)
De relatieve vrijheid van godsdienst en de hoop op een eigen, erkende plaats in de
Nederlandse samenleving, was voor gereformeerden en doopsgezinden dus maar van
korte duur geweest. De uittocht van voorgangers en leiders van beide richtingen vanaf
eind april 1567 luidde een tweede periode van ballingschap in.
Hoe verging het met name de gereformeerde ballingen in de jaren 1567-1572 en welk
stempel heeft deze tweede periode van ballingschap gedrukt op de aard en structuur van
de Nederlandse gereformeerde kerk? Welke rol speelden het convent van Wezel en de
synode van Emden daarbij en hoe zag de kerkorde eruit die in Wezel werd voorbereid
en in Emden uitgewerkt en vastgesteld? Kortom: hoe werd het karakter van de
Nederlandse gereformeerde kerk in deze jaren gedefinieerd? Vragen die in de eerste
paragraaf centraal staan.
Daarna wordt de blik gericht op het verloop van de politiek/ militaire strijd in Holland
vanaf 1572. Vervolgens komen de eerste provinciale en nationale synoden in de
opstandige gebieden zelf aan de orde. In hoeverre werden de ideeën van Wezel en
Emden overgenomen en op welke punten aangepast aan de nieuwe omstandigheden?
Ten besluite worden de wederopbouw van de kerkelijke organisatie en de toepassing
van deze ideeën in de praktijk, in Noord-Holland en uiteraard vooral in het gebied van
de classis Edam behandeld voor de jaren 1572-1585/90.
2.1. Opnieuw in ballingschap; het convent van Wezel en de synode van Emden
De uittocht van gereformeerde en doopsgezinde leiders was in maart 1568 grotendeels
voltooid. De vluchtelingengemeenten in Engeland en het Duitse Rijk kregen duizenden
emigrés binnen hun deuren en kwamen aldus opnieuw in beeld als vluchthaven en
uitvalsbasis. Zoals Pettegree laat zien, is er een zeker geografisch patroon in de diaspora
te herkennen. Vanuit Vlaanderen en Brabant vertrok men vooral naar gemeenten in het
Rijnland, de Palts en deels naar Engeland en vanuit de Noordelijke Nederlanden vormde
Emden de logische bestemming, hoewel ook hier wel Brabanders en Vlamingen te
vinden waren. De totale omvang van de uittocht wordt door Pettegree met veel
voorzichtigheid geschat op 30 tot 60.000 personen, waarvan er zo'n 4000, voornamelijk
uit Holland, in Emden arriveerden. 1 Onder deze 4000 bevond zich in ieder geval een
aantal vluchtelingen uit Waterland en de Zeevang, want ook vanuit deze regio was de
blik op Emden gericht.
Binnen de diverse vluchtelingengemeenten werden verschillende oplossingen gekozen
om deze emigrés een plaats te geven in de gemeenschap en binnen het lokale kerkverband.
Zo genoten de vluchtelingengemeenten in de Palts, in plaatsen als Heidelberg en
Frankenthal, een grote mate van zelfstandigheid, maar maakten wel deel uit van de
Pfaltzer Landeskirche en werden geacht zich te houden aan de Paltser kerkorde. Ook in
Wezel werd de vluchtelingengemeente veel vrijheid gegund, maar hier bepaalde de
stedelijke overheid dat de sacramenten alleen door de stadspredikanten bediend
1 Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, pp. 147-151.
hoofdstuk 2/ pag. 70