De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

klonken 71 en vanaf 1643 werd in de kerkenraad steeds vaker gepleit voor tweejaarlijks
aftredende ouderlingen, zonder dat men hier al direct consequenties aan verbond. 72 De
tucht verslapte zodanig dat in 1647 zelfs een klacht daarover werd uitgesproken door
een gemeentelid. 73 In dat zelfde jaar nam de magistraat maatregelen met het oog op de
toenemende losbandigheid veroorzaakt door de vele inkomende vreemdelingen en
vagebonden. 74 De tucht werd daarop weer aangehaald in de jaren vanaf 1648, waardoor
de verdere groei van de gemeente tijdelijk werd afgeremd.
Helaas hebben we voor Purmerend nauwelijks gegevens over de omvang van de
gereformeerde gemeente, terwijl de informatie over de tuchtoefening beperkt is tot die
uit de jaren 1610-1640. Toch is er ook voor deze gemeente wel iets te zeggen over
beide. Allereerst over de groei van het aantal lidmaten. In 1601, het jaar waarin ds.
Gerrit Jansz Schagen grote problemen met zijn gemeente had, telde Purmerend volgens
de classicale acta niet meer dan 47 mannelijke leden. 75 Als het aantal mannen en
vrouwen elkaar hier in evenwicht hield, dan zal de gemeente toen zo’n 94 lidmaten
hebben gehad. Kende Purmerend net als in Edam een groter percentage vrouwelijke dan
mannelijke leden, dan zal het aantal leden nog wat hoger geweest zijn, tot wellicht zo’n
120 toe. Bij een beroepingsprocedure in 1628 wordt gesproken over meer dan 300
lidmaten en soms wel 7 à 800 toehoorders. Een toevoeging die laat zien dat het bereik
van de gereformeerde diensten heel wat groter was dan alleen de eigen leden, wat
uiteraard ook in de andere twee steden het geval geweest zal zijn. Een kleine acht jaar
later zou de gemeente gegroeid zijn naar ca. 400 leden, om in 1640 ongeveer 500
lidmaten te omvatten. 76 Cijfers die met de nodige omzichtigheid gehanteerd moeten
worden, omdat ze werden aangevoerd in pleidooien om een beroep van elders op de
eigen predikant af te wenden.
Vergelijken we deze cijfers toch met de informatie over de tucht dan zien we dat rond
1610 ca. 13 personen per jaar met de tuchtoefening in aanraking kwamen, een
gemiddelde van 6% van alle lidmaten en dus niet alleen van de Avondmaalsgangers. Dit
loopt op tot ca. 7% voor de jaren tot 1640 om in dat jaar af te nemen tot 3,5%. Deze
afname laat zich helaas dus niet verder controleren voor de jaren daarna en is voor 1640
eenvoudig te verklaren door het vertrek van de populaire en actieve predikant Goethals
en de langdurige ziekte van ds. Roylandus in diezelfde periode. Men hield hier dus net
als in Monnickendam en anders dan in Edam in ieder geval tot 1640 vast aan een
consequente uitoefening van de tucht, hoewel vanuit Purmerend op de classis heel wat
minder vragen rond de uiterste trappen van de tucht zijn gesteld. Deed de onderlinge
sociale controle de rest of was men hier inderdaad milder en groeide deze gemeente
mede daardoor gestaag van ca. 100 naar ca. 500 lidmaten in de jaren 1600-1640?
71
Kerkenraadsnotulen Monnickendam 7.5.1645.
72
Eerdere voorstellen met die strekking waren steeds van gemeenteleden afkomstig en werden door de
kerkenraad terzijde geschoven, zie bijv. 28.7.1624,25.8.1624 en 13.2.1633. Nu kwamen de
kerkenraadsleden zelf met dergelijke suggesties. Kerkenraadsnotulen Monnickendam 30.12.1643,
24.4.1644, 5.5.51644, 5.1.1645, 3.4.1650, 24.4.1650, 11.12.1650. Met ingang van 1651 werden de
kerkenraadsleden voor twee jaar gekozen, waarbij ieder jaar de helft aftredend was.
73
Kerkenraadsnotulen Monnickendam 18.8.1647.
74
Vroedschapsnotulen Monnickendam 13.10.1647, 3.1.1647, 6.4.1648, 2.5.1648.
75
Acta van de classis Edam, 5.7.1601. Voor de problemen tussen ds. Schagen en zijn gemeente: zie
paragraaf 4.5.
76
Acta van de classis Edam, 11.12.1628, 8.7.1636, 10.1.1640.
hoofdstuk 4/ pag. 199