De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Avondmaalsdeelnemers in deze jaren gegroeid kunnen zijn naar ca. 400-425. In de jaren
1631-‘32 nam de gemiddelde opbrengst toe naar ruim 85 gulden per
Avondmaalscollecte, om in de jaren 1633-’41 rond de 105 gulden per keer te
schommelen. Dit zou kunnen betekenen dat het aantal Avondmaalsgangers in deze jaren
toenam naar ca. 600 in 1641. In de jaren 1641-1650 lag de gemiddelde opbrengst rond
de 160 gulden per keer, wat omgerekend neer zou kunnen komen op zo’n 800-825
Avondmaalsgangers. 68 Vanaf 1648 daalde de gemiddelde opbrengst weer iets, naar
gemiddeld 150 gulden in 1650.
Deze met veel slagen om de arm berekende omvang en groei van de aantallen
Avondmaalsgangers verhouden zich als volgt met het aantal personen dat met de tucht
geconfronteerd werd: In 1600 kwam 4,5% van de Avondmaalsgangers met de
tuchtoefening in aanraking, teruglopend naar 3,2% in de jaren 1602-1612. In de jaren
1613-1620 nam dit aantal toe naar 5% en in de jaren 1620-1630 naar ruim 7,5%, om
daarna weer af te nemen naar 5,3% voor de jaren 1631-1640 en ten slotte naar 2% in de
laatste 10 jaar van de hier onderzochte periode.
Waar in Edam het percentage lidmaten dat met de tuchtoefening in aanraking kwam,
over de gehele periode gestaag afnam en vooral na 1626 sterk daalde, zien we in
Monnickendam een ander patroon. Hier werd de tuchtoefening juist aangehaald vanaf
1616 en met name in de jaren 1620-1630. Pas na 1640 nam het aantal tuchtgevallen af,
hoewel men er ook in deze jaren niet voor terugschrok om tot de uiterste trap van de
tucht over te gaan als de zuiverheid van de Avondmaalsgemeente dat vereiste.
De omslag in 1616 kan mede verklaard worden uit het feit dat de kerkenraad vanaf dat
jaar ging werken met vaste wijkouderlingen verdeeld over vier wijken. Alle acht
ouderlingen waren voortaan steeds bij het bezoekwerk betrokken, in plaats van
wisselend het ene jaar wel en het andere jaar niet. 69 Bovendien kon men hier vanaf 1621
over een tweede voorganger beschikken. Dat de gemeente vooral in de jaren 1621-1630
nauwelijks in omvang toenam, zal mede samenhangen met die striktere toepassing van
de tucht en met de naweeën van de Bestandstwisten, die vooral in Monnickendam hun
tol hadden geëist. 70 Ten slotte zal de concurrerende aanwezigheid van een vrij grote
doopsgezinde gemeente zijn weerslag hebben gehad op de tuchtopvattingen binnen de
gereformeerde kerkenraad. Na 1630 nam de gemeente geleidelijk in omvang toe,
gevolgd door een sterkere groei in de jaren 1641-1647. De tuchtoefening kreeg in die
jaren een exemplarisch karakter, maar bleef zowel kwalitatief als kwantitatief op een
hoger niveau staan dan in Edam.
Deze ‘kerkelijke terugtocht’, die zich in Monnickendam later voltrok dan in Edam, was
nog niet blijvend, zoals in Edam, en laat zich uit binnenkerkelijke factoren verklaren.
Allereerst werden de jaren 1640-1643 gekenmerkt door wisselingen in het
predikantenteam, zodat de kerkenraad in deze jaren veel tijd en energie kwijt was met
het zoeken naar nieuwe voorgangers. Een tweede probleem dat in deze jaren zwaarder
ging wegen, was de toenemende ouderdom van de voor het leven gekozen ouderlingen,
terwijl juist zij met het huisbezoek waren belast. Klachten over ouderdomsgebreken
noot 59). Voor de tussenliggende jaren heb ik hier het gemiddelde tussen die beide bedragen
aangehouden, dat wil zeggen 3 stuivers en 6 penningen (=54 penningen).
68 In 1644 besloot de kerkenraad om de Avondmaalstafels te vergroten en het brood door beide
predikanten gezamenlijk te laten uitdelen, ‘opdat het des te spoediger’ zou verlopen. Een indicatie voor de
grote aantallen Avondmaalsgangers. Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 25.2.1644.
69 Kerkenraadsnotulen Monnickendam 4.8.1616, 7.8.1616. In Monnickendam werden de ouderlingen
voor het leven benoemd, hoewel dit kerkordelijk niet correct was. Zie paragraaf 4.4.
70 Zie paragraaf 6.3 en 7.4.
hoofdstuk 4/ pag. 198