De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

pragmatische overwegingen plaats was voor een religievrede zoals vastgelegd in 1555. 28
Door te kiezen voor de term confessionalisering in plaats van termen als tweede
reformatie, lutherse orthodoxie en Contrareformatie attendeert Schilling op het feit dat
confessionalisering zich voordeed bij zowel de gereformeerde als de lutherse en de
katholieke stroming, waarbij de verschillende protestantse stromingen zich niet alleen
tegen de katholieke afzetten, maar ook tegen elkaar. 29
Het confessionaliseringsproces 30 heeft een duidelijke interne component voor de
verschillende confessies en een externe. Zowel in protestantse als in katholieke kring
was men er op uit om allereerst de eigen identiteit uit te werken, om deze vervolgens uit
te dragen en in te planten in mens en maatschappij. 31
Fasen in het confessionaliseringsproces
Voor de Republiek onderscheidt R. Po-Chia Hsia in dit proces een drietal fasen. De
periode 1572-1620 wordt zijn inziens gekenmerkt door de opmars van de calvinistische
hegonomie in de opstandige gebieden en door de meest rigide maatregelen tegen het
katholicisme. Pas in de tweede periode, vanaf 1620 tot 1700 ontstond er een
confessioneel pluriforme samenleving met een sterke burgerlijke overheid die de vrede
bewaarde tussen de heersende gereformeerde kerk en de andere stromingen en die
gekenmerkt werd door een groeiende scheiding tussen de publieke en de private sfeer.
In de 18 e eeuw werd dit systeem van religieus pluralisme voltooid met een ‘verzuilde’
samenleving als resultaat. Overigens bestonden daarbij wel grote lokale verschillen. 32
Van Rooden wijst in dit verband op de politieke en maatschappelijke factoren die
zorgden voor een geografisch patroon van religieuze diversiteit. Tijdens de eerste helft
van de 17 e eeuw, zo stelt hij, ontstonden binnen de Republiek drie onderscheiden
gebieden met elk hun eigen religieus-politieke orde. Alleen in het hart van de
28 Schilling, ‘Confessionalization in the Empire’, pp. 217-230, 241-242.
29 Schilling, idem, pp. 205-210; Zie ook Schilling, ‘The second Reformation. Problems and Issues’, pp.
259-270, waarin Schilling nogmaals ingaat op de bruikbaarheid van de verschillende begrippen, en met
name ook op de term tweede Reformatie als specifiek gereformeerde confessionalisatie. Over de
doopsgezinden heeft hij zich niet uitgelaten, maar dat ook deze richting een confessionaliseringsproces
doormaakte heeft bijvoorbeeld Marnef laten zien in zijn studie over het ondergrondse protestantisme in
Antwerpen: Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie, pp. 107-115, 205-223, 246-261.
30 Zijlstra spreekt liever over een proces van accommodatie en confessievorming, omdat de term
Konfessionalisierung in Duitsland gebruikt wordt voor de structurele samenhang tussen confessievorming
en het ontstaan van de vroeg-moderne staat. Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, p. 30, zie
ook Mörke,’Konfessionalisiering’als politisch-soziales Strukturprinzip?’, met name pp. 58-60. Anderen
als Van Rooden hanteren het begrip confessionalisering wel bij de analyse van de religieuze
ontwikkelingen in de Republiek en de rol van de overheden daarbij, bijvoorbeeld wanneer hij spreekt
over de succesvolle confessionalisering die tussen zich 1620 en 1795 voltrok en er in resulteerde dan aan
het eind van de 18 e eeuw iedereen geacht werd tot een kerk te behoren. Van Rooden, Religieuze regimes,
p. 23. Voor een overzicht over de mogelijkheden die de confessionaliseringsthese biedt voor het
Nederlandse kerkhistorische onderzoek, zie: De Baar, ‘Nieuwe perspectieven voor de Nederlandse
kerkgeschiedenis’, met name pp. 93-95, en het door haar aangehaalde artikel van Spaans, ‘Zeventiendeeeuwse
kerkgeschiedenis en interdisciplinariteit’.
31 Schutte spreekt in dit verband over calvinisering van de gereformeerde kerk, protestantisering van het
volk en de reformatie van de samenleving. Hij beperkt zich, vanuit de situatie in de Noordelijke
Nederlanden, waar de gereformeerde kerk tot publieke wordt, vooral tot de gereformeerde
confessionalisering en wijst erop dat er nog veel sociocultureel onderzoek, vooral op lokaal en regionaal
niveau nodig is, om dat proces verder in kaart te brengen. Schutte, Het Calvinistisch Nederland, pp. 15-19
en 21.
32 Po-Chia Hsia, Van Nierop, Calvinism and Religious Toleration, pp. 4-6.
Inleiding/ pag. 5