De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

kuisheid bereid of was de tuchtoefening zelf veranderd? Een dergelijke acute
verbetering in de houding der lidmaten lijkt onwaarschijnlijk, zodat de verklaring eerder
in de eerste of laatste optie gezocht moet worden.
De kerkenraadsnotulen van Purmerend zijn alleen voor de jaren 1611-1640
overgeleverd, zodat de gegevens over de kerkelijke tucht hier veel minder uitvoerig zijn.
Wel weten we dat tussen 1628 en 1632 één man, burgemeester Jan Cornelisz, en vier
vrouwen werden vermaand in verband met hun voortijdige bijslaap. In 1637 volgde nog
een dergelijke vermaning, opnieuw aan het adres van een vrouwelijk lidmaat.
Aangezien de predikanten ter plaatse in de jaren tot 1622 ook niet allemaal vrijuit
gingen, lijkt enige terughoudendheid van de kant van deze kerkenraad wel op zijn
plaats. Aardig en illustratief is de vermaning uit 1630 aan het adres van Geert Jansdr,
weduwe van Herman Jansz. Bij het aangaan van haar nieuwe huwelijk had zij ergernis
gegeven ‘als bij haer man te bedde geloopen sijnde als jongeluijden die tegen d’ordre
doen, sonder de gebooden uijt te sitten’. 40 Bij jongelui was een dergelijke ongeremdheid
blijkbaar gewoon, waar van oudere lidmaten een beter voorbeeld werd verwacht. Iets
wat ook in 1637 dus nog niet voor alle lidmaten vanzelfsprekend was. De zo gewenste
attitudewijziging liet zich dus maar moeilijk tot stand te brengen, ook onder de eigen
lidmaten.
8.2. ‘Ontheyliginge des Sabbaths’
Tot aan de Dordtse synode van 1618-1619 propageerden kerk noch overheid een typisch
puriteinse zondagsrust. De sabbatsrust was voor de Hollanders geen doel op zich maar
een middel om het ongestoorde verloop van de eredienst te verzekeren. Niet alle arbeid
behoefde daarom gestaakt te worden op de zondag: werk dat geen uitstel lijden kon,
mocht gedurende de zondag worden verricht. 41 Zowel Van Deursen als Abels en
Wouters tonen aan dat de zondagswetten geen algemene waardering vonden, hoewel er
bijvoorbeeld in Delft weinig lidmaten waren die overtuigd hoefden te worden van de
noodzaak van kerkgang en zondagsheiliging, zo concluderen Abels en Wouters uit het
geringe aantal tuchtzaken dat betrekking had op overtreding van de zondagswetten.
De strijd tegen de steeds terugkerende ontduiking van de zondagswetten werd daarom
niet zo zeer via de tucht gestreden, als wel via de overheden. De grootste vijanden van
de zondagsrust waren eerder de kroeg en het volksvermaak buiten op de pleinen, dan de
zondagsarbeid. 42 We zagen al in paragraaf 3.2 hoe ook binnen de classis Edam bij de
instelling van nieuwe predikantsplaatsen, af en toe gewezen werd op de concurrerende
aanwezigheid van de lokale kroeg. Zeker bij slecht weer viel het niet mee om de
gelovigen te bewegen de kroeg links te laten liggen en de dienst in het naburige dorp te
bezoeken.
Op last van de Dordtse synode werden de middagdiensten op zondag gaandeweg
algemeen ingevoerd. De middagdienst werd daarbij meer en meer gepropageerd als
middel om de rust ook op de zondagmiddag te bevorderen 43 , terwijl daarnaast via de
40
Kerkenraadsnotulen Purmerend, 7.4.1630.
41
Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, pp. 26-27.
42
Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, pp. 28-30; Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 2, pp. 167-
172.
43
En als middel in de strijd tegen het opkomende katholicisme, zie hiervoor paragraaf 7.1.
hoofdstuk 8/ pag. 400