De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

zijn hardnekkigheid toestemming voor verdere toepassing van de tucht, wat uitmondde
in zijn excommunicatie. 98 In de classicale acta is al met al vijf maal 99 sprake van
lidmaten die om hun overgang naar het katholicisme vermaand en in de meeste gevallen
ten slotte afgesneden werden. Op die van de genoemde Edamse zuster na, speelden al
deze gevallen zich af in de jaren 1625-1650.
Naast Nieuwendam gebruikten ook Zunderdorp in 1627 en Purmerend in 1636, de
concurrerende katholieke aanwezigheid ter plaatse als argument in een
beroepingsprocedure. 100 Dat in dit verband opnieuw Purmerend genoemd wordt, is geen
toeval: de meeste klachten over opkomend katholicisme golden deze stad. Vanaf 1628
was in de classicale acta sprake van ‘vele insolentien’ in het op dat moment deels
vacante Purmerend, terwijl bijvoorbeeld in 1631 gemeld werd dat er weinig hoop op
verbetering meer was in zake de ‘groffe pausgezinde excessen’ aldaar en in 1636 heette
Purmerend een stad vol pausgezinden. 101 Purmerend zal dus, zeker vanaf 1628, maar
waarschijnlijk al vanaf begin jaren ‘20 102 , een duidelijke katholieke gemeenschap binnen
haar grenzen hebben gehad. Een ongehoorde misstand, waar van overheidszijde
nauwelijks tegen werd opgetreden, zo oordeelde de classis. 103 Naast deze zorgen over
98 Acta van de classis Edam, 6.7.1626, 3.5.1627, 3.7.1628.
99 Op de genoemde man uit de Beemster na trof dit lot enkel vrouwen: twee uit
Monnickendam, één uit Edam en één uit Purmerend. Het ging hierbij in twee of
mogelijk meer gevallen om vrouwen getrouwd met een katholieke man, die vrijwillig of
onder druk van hun echtgenoot het katholieke geloof verkozen boven het
gereformeerde. In het totaal werden 26 lidmaten uit de classis bedreigd met de ban. In
een kleine 20% van die gevallen ging het dus om geloofsafval naar het katholicisme.
Zie paragraaf 4.2.
100 Acta van de classis Edam, 1.11.1627, 8.7.1636. In Purmerend uiteindelijk zonder
effect: de classis besloot het beroep vanuit het veel grotere Leeuwarden op ds. Goedhals
te honoreren. Zunderdorp behield haar predikant, ds. Hartweg wel. Niet zozeer omdat
de classis bevreesd was voor die andere stromingen ter plaatse, maar meer omdat op
hem zowel vanuit het naburige Buiksloot / Nieuwendam een beroep was uitgebracht, als
vanuit de combinatie Durgerdam / Schellingwoude. In hoofdstuk is al beschreven dat de
classis niet gecharmeerd was van beroepen binnen de eigen classicale gelederen.
101 Acta van de classis Edam, 1.5.1628, 5.6.1628, 23.6.1631, 8.7.1636.
102 Over de bouw van een papistenkerk in of kort voor 1624 en het feit dat de ‘papisten
aldaer zeer groote vryheyt gebruijcken in de oeffeninghe van hare afgoderyen en
superstitien’, zie: van Lommel, ‘Bouwstoffen voor de kerkelijke geschiedenis’, pp. 161-
164, 172-175. Het betrof een ‘hooch huijs, verre boven d’andere uutsteekende; in welck
huys sy openbare vergaderinghe houden op ’t schoonste van den dach’. Niet alleen
ingezetenen van Purmerend kwamen hier kerken, maar er was ook een ‘grooten toeloop
van omliggende plaetsen’. Ook aangehaald door Van Nierop, ‘Sewing the bailiff in a
blanket’, pp. 110-111. Hij beschrijft hoe de kastelein, in ruil voor een royale afkoopsom
(recognitiegelden) hier niet tegen optrad, ondanks de opdracht hiertoe van het Hof van
Holland in juni 1624.
103 Van classiswege werd pas in 1628 aan de bel getrokken over de grote paapse
stoutigheden in Purmerend. Rijkelijk laat dus, als al vier jaar tevoren een goed zichtbare
en in de omgeving bekende schuilkerk is opgericht. Acta van de classis Edam, 5.6.1628,
2.10.1628. In het uitgebreide ‘memorie van de clachten by ofte van wegen de
burgemeesteren ende gemeene vroetschappen der stede Purmereynde aen mijn Ed.
hoofdstuk 7/ pag. 353