De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

van de gereformeerde kerk in deze provincie? Welke plek wist die kerk zich hier te
verwerven naast en deels ten koste van de andere religieuze richtingen? Hoe verliepen
het interne en externe confessionaliseringsproces en welke aandeel had de classis
daarin, in wisselwerking met synode en kerkenraden? Welke fasen laten zich daarbij
onderscheiden? Volgens Frijhoff en Spies raakte de confessionele verhoudingen met de
Vrede van Munster (1648) en, vooral, de Grote Vergadering (1651) gefixeerd. “Steeds
meer werd de eigen christelijke identiteit verbonden aan het lidmaatschap van een
bepaalde kerk en aan een specifieke – protestantse, rooms-katholieke, doperse
enzovoort – belevingsvorm van het geloof.” 1
Dit proces van fixeren kan mijns inziens het best bestudeerd worden op lokaal/
regionaal niveau. Door de lokale verscheidenheid juist op religieus gebied is zinnig om
per regio te beoordelen vanaf welk moment de verhoudingen tussen de godsdienstige
stromingen daar in meer of mindere mate vast kwamen te liggen. Vanaf welk moment
kan gesproken worden van een fixatie van de religieuze verhoudingen in de door mij
onderzochte regio? Hoe lang en op welke manieren heeft de gereformeerde kerk hier
gestreden tegen die confessioneel pluriforme samenleving? En ten slotte: in welke mate
hebben de tijdgenoten de gereformeerde waarden en normen zich toegeëigend of juist
afgewezen in de jaren tussen 1572 en 1650 en wat betekende dit voor de omvang en
groei van de gereformeerde kerk binnen de classis Edam? In de afzonderlijke
hoofdstukken zijn op deelthema’s al conclusies verwoord, zodat ik me in dit afrondende
gedeelte zal beperken tot het schetsen van hoofdlijnen en het aangeven van enkele
thema’s voor mogelijk vervolgonderzoek.
I. Faseringen in het gereformeerde confessionaliseringsproces op synodaal niveau
Wat heeft dit onderzoek opgeleverd? Allereerst kunnen zowel voor de Noord-Hollandse
synode als voor de classis Edam en de steden daarbinnen verschillende fasen in het
confessionaliseringsproces worden onderscheiden, die deels wel en deels niet met elkaar
samenvallen. Deze indeling vormt een verfijning op de fasen die Po-Chia Hsia
onderscheidt in het ontstaan van een religieus pluriforme samenleving binnen de
Republiek. De jaren 1572-1700 worden door hem in twee perioden ingedeeld, te weten
1572-1620 en 1620-1700. De eerste fase werd gekenmerkt door “the attainment of
Calvinist hegemony within the rebellious provinces”, de tweede door het ontstaan van
een “pragmatic and successful model of a pluriconfessional society”, waarbinnen een
sterke burgerlijke overheid, vooral in Holland, zorg droeg voor de vrede tussen de
“hegeomonic Reformed Church and the other religious communities”. 2
Binnen de classis Edam vervulden synode en classis ieder hun eigen kerkordelijke taken
en hun eigen rol bij de op- en uitbouw van de gereformeerde kerk vanaf 1572. De
nationale en particuliere synoden zetten de grote lijnen uit, waarna het aan de classis
was om deze uit te voeren of zo nodig aan te passen aan de praktische omstandigheden
van alle dag. In de door mij onderscheiden fasen onderging de wisselwerking tussen
beide organen gedaanteveranderingen. Deze vertaalden zich in een geleidelijke, maar
niet gelijktijdige verschuiving van de aandacht voor het interne naar het externe
confessionaliseringsproces. 3
1 Frijhoff, Spies, 1650, bevochten eendracht, p. 358.
2 Po-Chia Hsia, Calvinism and religious toleration, p. 5.
3 Jelsma, ‘Mentaliteitsbeïnvloeding door meerdere vergaderingen’, p. 168. Ook Bergsma verwerpt de
conclusies/ pag. 425