De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

In 1580 waren er aldus twee predikantsplaatsen in Edam, één in Monnickendam, één in
Purmerend, één in Oosthuizen/ Eterheim/ Schardam, één in Beets/ Oudendijk, één in de
combinatie Middelie/ Kwadijk, met Hobrede en Warder en één in Marken. Acht
predikantsplaatsen verspreid over drie steden en tien dorpen en gehuchten. Van de drie
steden is bekend dat daar gereformeerde kernen actief waren in de jaren 1566/1567.
Deels dankzij diezelfde personen en deels dankzij de inzet van de Noord-Hollandse
synode konden hier in 1572 of kort daarna predikanten en kerkenraden aantreden.
Voor de genoemde dorpen is een dergelijke rechte lijn niet te trekken tussen de
activiteiten in de jaren 1566/67 en het moment waarop men de eerste predikant mocht
begroeten. In dat geval zou immers verwacht mogen worden dat ook de dorpen
Zuiderwoude en Ilpendam al spoedig hun eerste predikant kregen. Evenmin is een
lineair verband zichtbaar tussen de aanwezigheid van doperse kernen en de snelle
vestiging van een gereformeerde predikantsplaats om tegenwicht te kunnen bieden.
Waarom immers wel al een predikantplaats in Middelie en Beets in de jaren `70, maar
pas in de loop van de jaren `80 of `90 in dorpen als Ransdorp, Landsmeer en
Zunderdorp?
Er zullen dus meer factoren een rol gespeeld hebben. Daarbij moet allereerst gedacht
worden aan de ligging ten opzichte van het tot februari 1578 katholiek en Spaansgezind
gebleven Amsterdam, waardoor men in de Zeevang de overstap naar de nieuwe leer
eerder aandurfde dan in de Waterlandse dorpen. Voorts diende in alle gevallen de
instemming van de lokale overheid te worden afgewacht. De magistraat moest immers
bereid zijn om de opbrengsten van de lokale kerkelijke goederen aan te wenden voor het
onderhoud van de predikant en deze zo nodig aan te (laten) vullen. 20
Maar de vestiging van een predikantsplaats zal mijns inziens vooral samengehangen
hebben met de aanwezigheid van een potentiële gereformeerde kern ter plaatse én met
het moment waarop in ieder geval een deel van de lokale bevolking bereid was haar
afwachtende houding in te ruilen voor een gereformeerde gezindheid. 21
Verdere toename van het aantal predikantsplaatsen in de jaren ‘80
Zo waren er al 13 gereformeerde gemeenschappen in 1580, samen goed voor acht
predikantsplaatsen, waarbij direct aangetekend dient te worden dat het, zeker in de
eerste jaren, vaak een komen en gaan van predikanten was en dat lange vacatures geen
uitzondering vormden. Het aantal beschikbare voorgangers was slechts gering, de
betaling vaak moeizaam 22 en het werk in gecombineerde gemeenten werd als lichame-
20 De inning van de inkomsten uit de kerkelijke en geestelijke goederen was in het Noorderkwartier
opgedragen aan de plaatselijke kerkmeesters of ambachtbewaarders. De Staten van Holland stelden de
maximale hoogte van de traktementen vast en fungeerden als oppertoezichthouder. Bij tekorten konden
de dorpen een beroep doen op het geestelijk kantoor te Delft, dat de kerkelijke goederen voor de grote
delen van het Hollandse platteland beheerde en de uitbetalingen regelde. Wanneer ook daar de
opbrengsten te kort schoten, bepaalden de Staten van Holland op welke wijze hierin moest worden
voorzien, bijvoorbeeld door de verkoop van kerkelijke goederen of door het heffen van extra belastingen.
De steden voerden veelal een eigen beleid, dat kon afwijken van dat van de Staten van Holland, mits men
zelf over voldoende middelen beschikte. Zie hierover Den Ouden, Kerk onder patriottenbewind. pp. 16-
26, 32-36. Zie ook Hofman, Eenich achterdencken, pp. 107-111, 120-122, 135-141.
21 Abels en Wouters constateerden voor de classis Delft en Delfland dat het initiatief tot de vestiging van
een predikantsplaats daar nooit van de classis uitging, maar altijd van de dorpsgemeenschap, waarna de
classis op allerlei manieren dit plaatselijke initiatief ondersteunde in de richting van de lokale en
provinciale overheden. Zie: Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 1, pp. 109-111. Dat het initiatief altijd
van de dorpsgemeenschap uitging, lijkt me voor de classis Edam, zeker voor de jaren ’70 te sterk, vooral
gezien de sturende rol van de Noord-Hollandse synode in deze periode.
22 Zie bijvoorbeeld: acta van de Noord-Hollandse synode, 11.4.1575, 15.9.1578, 18.5.1579; acta van de
hoofdstuk 3/ pag. 130