De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Het synodale beleid tot 1586
Het beleid van de Noord-Hollandse synode jegens de katholieken 67 werd tot ca. 1586
enerzijds gekenmerkt door het streven naar de ‘reformatie der papen’ om ook langs die
weg in de behoefte aan predikanten te voorzien, terwijl men zich anderzijds sterk
maakte voor de afbakening van het eigen kerkelijk leven tegenover het katholicisme. De
synodale vergaderingen werden in deze jaren grotendeels besteed aan de op- en uitbouw
van de eigen kerk 68 én aan de vraag hoe voormalige pastoors (papen) tot predikant
gereformeerd konden worden, met in het kielzog daarvan de beoordeling van dergelijke
kandidaten voor het ambt van predikant of schoolmeester.
De synode was al in 1572 zeer stellig in het formuleren van de eisen waaraan deze
voormalige katholieke geestelijken en kloosterlingen hoorden te voldoen. Zo moesten
zij ‘redelyck van leven ende nyet bloetdorstich’ geweest zijn, in het openbaar hun
voorgaande dwalingen in leer en levenswandel herroepen en hun eventuele huisvrouw
trouwen ten overstaan van de gemeente. Daarna konden zij door het afleggen van de
geloofsbelijdenis als lidmaat in de gemeente opgenomen konden worden. Pas dan was
de weg vrij om hen ‘bij provisie’ tot de bediening van het Woord toe te laten, mits zij
‘Goods woert in alle suyverheyt zullen vercondigen’. Legden zij vervolgens het examen
met goed gevolg af, dan werden ze definitief tot de dienst toegelaten, mits de broeders
ter plaatse of uit een naburige gemeente over ’s mans leer en leven goede getuigenis
aflegden. Werd echter betuigd dat zij ‘vervolgers, libertynen ende andere boose
menschen geweest’ waren, dan werd hen de dienst ontzegd. Weigerde de betrokkene dit
oordeel te accepteren en vervolgde hij op eigen gezag zijn diensten, dan moest men de
overheid verzoeken hem ‘naer (..) vermoegen’ uit het ambt te ontzetten, om in zijn
plaats een oprecht en godzalig dienaar te kunnen beroepen. 69 Het was zeker in dit
beginjaar niet zonder meer vanzelfsprekend dat de lokale overheid het oordeel over een
katholiekgezinde voorganger navolgde, vooral als deze geliefd was en men problemen
met zijn afzetting verwachtte.
Bij de bekrachtiging van bovenstaande voorwaarden op de synodale vergadering van 31
maart 1573 werden de eisen nog enigszins aangescherpt. Zo moest iedere classis, toen
nog coetus genoemd, met grote ijver acht houden op ‘papen’ die tot de preekdienst
toegelaten wilden worden en hen pas na een uitvoerig examen daadwerkelijk toe laten.
Aan de coetus werd tevens opgedragen te bezien of de geslaagden het best in hun eigen
woonplaats of juist elders te werk gesteld konden worden. Taken die de synode, zoals
beschreven in hoofdstuk 2, in deze vroegste jaren weer direct naar zichzelf toetrok. De
lokale gemeenten werden op hun beurt vermaand niemand te beroepen zonder overleg
met de naburige predikanten. 70
Deze bepalingen duiden erop dat het verleidelijk geweest moet zijn om een geliefde
pastoor zo snel mogelijk te benoemen in het nieuwe ambt van predikant, een praktijk
67 Ds. Johannes Rolandus (overleden in 1688) stelde een repertorium samen van de
handelingen van de Noord-Hollandse synode, voor de jaren 1572-1674. De gegevens uit
de rubrieken ‘papen’ en ‘papisten’, zijn in 1894 door Van Lommel bijeen gezet: Van
Lommel, ‘Uit het repertorium der Noord-Hollandsche synoden anno 1572 enz’, pp.
368-421. Zelf heb ik in hoofdzaak van de eigenlijke acta gebruik gemaakt bij het
schrijven van deze paragraaf, om ook de samenhang binnen de verschillende synodale
vergaderingen bij mijn betoog te kunnen betrekken.
68 Zie verder paragraaf 2.4.
69 Acta van de Noord-Hollandse synode, 16.8.1572.
70 Acta van de Noord-Hollandse synode, 6.7.1573.
hoofdstuk 7/ pag. 345