De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

kerk. 61 De synodale aandrang bij de Staten van Holland om hier paal en perk aan te
stellen, had geen resultaat.
Toch duurde het tot 1641 voor de synode, in navolging van opnieuw Zuid-Holland, het
over een tweede boeg gooide. Niet langer werd alleen de overheid gemaand, ook alle
predikanten werden nu opgeroepen om overal op zondagmiddag catechesepreken te
doen en hierin niet langer nalatig te zijn. 62 Dit stimuleren van catechesepreken was niet
nieuw, de gaandeweg veranderende argumentatie daarbij wel. Zo beklemtoonde de
Noord-Hollandse synode vanaf 1618 het belang van deze preken als wapen in de strijd
tegen de remonstrantse dwalingen. 63
In al deze pleidooien werd echter, anders dan Van Deursen aangeeft met citaten vanuit
de classis Dordrecht 64 , tot 1641 geen direct verband gelegd tussen de zondagsrust en de
middagdiensten als middel om ook de zondagmiddag op een God welgevallige manier
in te vullen. Als we de synodale acta volgen blijkt dat in 1627 de catechesepreken bijna
overal zijn ingevoerd. Het lukt echter niet om ook de laatste achterblijvende gemeenten
en predikanten over de streep te trekken. 65 Vanaf 1631 ontbreekt het thema in de acta,
om er pas in 1641 weer in terug te keren, nu nadrukkelijk in verband met de heiliging
van de zondag en als middel om het steeds sterker opkomend katholicisme het hoofd te
bieden. 66
Een jaar tevoren, in 1640 had de synode al opgeroepen om via prediking en tucht de
schendingen van de zondagsrust aan de orde te stellen. ‘Niet alleen door onnodig kopen
ende verkopen, maer oock door plegen ende frequenteren van maeltijden ende andere
ongeregeltheden. Ende dat men die gene, die na sodanige gedane vermaningen, evenwel
in sodanigen publ. scandael ergerlijk voortgaen, oock kerckelijk (doch met alle discretie
ende voorsichtheijt) censurere’. 67 De omzichtige formulering laat zien dat het zeker niet
de minste lidmaten waren die zich niet aan de zondagswetten hielden.
In de jaren daarna veranderde er verder niet zoveel. De classes bleven via hun
gravamina attenderen op de ontheiliging van de zondag, niet alleen door de
zondagsarbeid, maar ook door kermissen, jaarmarkten en herbergbezoek. De synode
bleef via haar gedeputeerden aandacht voor deze zaak vragen bij de Staten van Holland,
maar veel resultaten werden niet geboekt langs die weg. Eerder wijzen de gravamina
erop dat er meer soorten zondagsarbeid bijkwamen. Zo maakte de classis Edam zich in
1644 zorgen over ‘de profanatie des H. Sabbaths met hoijen ende maijen, vliegende
levreijen in de herbergen uijt te steecken etc’. 68 Een jaar later aangevuld met klachten
61
acta Noord-Hollandse synode 1.8.1639, art 42 (gravamen van Enkhuizen over markten op zondag);
21.8.1640, art. 45 (gravamen van Amsterdam over koop en verkoop op zondag), art. 51 (idem van
Haarlem over blekerijen); 13.8.1641, art. 37 (verwijzing naar jaarmarkten en kermissen).
62
Acta van de Noord-Hollandse synode, 13.8.1641, art. 36.
63
Acta van de Noord-Hollandse synode, 9.10.1618, art. 1 (‘ende elck eenen belast in zyn classe de
catechismus-predicatien te bevorderen te meer omdat de tegenwoordige gelegentheyt des tyts dezelve opt
hoochste vereyscht’).
64
Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, pp. 29-30.
65
Acta van de Noord-Hollandse synode, 11.8.1627 (de catechismuspreken zijn nu bijna overal ingevoerd,
de achterblijvende gemeenten zullen worden vermaand); 15.8.1628 (de catechismus wordt nu overal,
zoveel als mogelijk is, gepreekt); 20.8.1629 (idem); 5.10.1630 (met betrekking tot de catechismuspreken:
situatie als te voren).
66
In 1642 kon worden gerapporteerd dat de middagpredikatie overal werd ingevoerd. De woordkeuze
wijst er op dat daar blijkbaar de klad ingekomen was ergens tussen 1631 en 1642.
67
Acta van de Noord-Hollandse synode, 21.8.1640, naar aanleiding van het gravamen van Amsterdam,
over de handel op zondag.
68
Acta van de Noord-Hollandse synode, 16.8.1644, art. 51; acta van de classis Edam, 13.6.1644.
hoofdstuk 8/ pag. 405