De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

V. Verschuivingen in de jaren ‘30
In de jaren 1630-1650 deden zich binnen de classis Edam verschillende verschuivingen
voor. Zo verdwenen de vragen vanuit de lokale kerkelijke gemeenten over huwelijk en
doop uit de classicale acta. Dankzij het interne confessionaliseringsproces waren de
regels nu duidelijk en de kerkenraden wisten hoe zij daarmee om behoorden te gaan,
ook op het grensvlak tussen lidmaten- en publieke kerk. Door hun academische vorming
en het nauwlettende toezicht van de classis op de predikanten en op de
beroepingsprocedures, werd het aantal probleempredikanten steeds kleiner om in de
jaren ’30 vrijwel geheel uit beeld te verdwijnen. Ook deze ontwikkeling versterkte de
positie van de gereformeerde kerk op lokaal en classicaal niveau.
In diezelfde jaren ‘30 nam het aantal tuchtvragen sterk af en hanteerde de classis een
soepelere tuchtoefening. De classicale vergadering was hierin voorgegaan door de
Edamse kerkenraad en door tal van plattelandsgemeenten. Purmerend volgde in een
later stadium. Monnickendam hield echter vast aan de strikte tuchtoefening als bedoeld
om de gemeente zuiver te houden. Het was ook in deze jaren dat de bestrijding van de
andere stromingen door de kerkenraden aan de classis en door de classis vooral aan de
Noord-Hollandse synode werd overgelaten. Omgekeerd werd het uitdragen van de
gereformeerde waarden en normen, na aanzetten vanuit de Noord-Hollandse synode en
doorgegeven door de classis, vooral op lokaal niveau ter hand genomen.
In hoofdstuk 4 is met de nodige slagen om de arm aangetoond hoe in Edam de groei van
de gereformeerde gemeente samenhing met de mildere tuchtoefening en ook in
Monnickendam nam het aantal Avondmaalsgangers toe in de jaren dat de tucht in ieder
geval tijdelijk minder streng werd gehanteerd. De vraag is waarom de tuchtoefening op
een bepaald moment werd versoepeld en of dat moment mede werd bepaald door de
kracht van andere stromingen ter plaatse. En of de toename van het aantal lidmaten niet
tevens het gevolg was van een meer algemene acceptatie van de strengere publieke
waarden en normen. Was de keuze voor het lidmaatschap van de gereformeerde kerk
hierdoor wellicht een kleinere stap dan in eerdere decennia? Om een antwoord op deze
vragen te kunnen geven, is het goed om de politiek-religieuze ontwikkelingen binnen de
drie onderzochte steden met elkaar te vergelijken.
In de stad Edam kwam in 1572 via een wetsverzetting en de daarop volgende uittocht
van de katholieke elite, de politieke macht in handen van de gereformeerde
voormannen. Hierdoor was in deze stad vanaf het eerste begin van de Opstand, de band
tussen kerkenraad en magistraat hecht, terwijl van de niet-gereformeerde stromingen
weinig te duchten viel. De katholieken waren hun leidslieden kwijt en de doopsgezinden
hadden in Edam geen al te grote aanhang.
De nieuwe gereformeerde gemeente kon al vanaf 1574 over twee voorgangers
beschikken. Deze gemeente groeide van 130 lidmaten in 1572 tot ca. 350
Avondmaalsgangers in 1595. Dit aantal bleef stabiel tot 1625, om tussen 1625 en 1640
te groeien naar 500 deelnemers per keer en tussen 1640 en 1650 naar 850. Daarna
groeide de gemeente minder snel om rond 1660 uit te komen op 900
Avondmaalsgangers per keer. Voor dit laatste jaar weten we dat de gemeente toen zo’n
1300 à 1400 lidmaten telde. Dat wil dus zeggen dat ongeveer 30% van hen absent was
bij het Avondmaal. Tellen we daarom 44% 9 op bij de aantallen Avondmaalsgangers,
9 Als van 1300 leden er maar 900 ter Avondmaal gaan, wil dat zeggen dat er 400 leden absent waren
conclusies/ pag. 434