De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

epalingen aangaande de relatie tussen kerk en overheid inzake de armenzorg 157 en tal
van aanvullende regelingen met betrekking tot het huwelijksrecht. 158
Een belangrijk strijdpunt tussen kerk en overheid vormde de mate van
overheidsbemoeienis met de beroeping van predikanten en met de verkiezing van
kerkenraadsleden. Zodra de uitoefening van de katholieke eredienst in een bepaald
gewest werd verboden, liet de betreffende Statenvergadering het oog vallen op de
middelen waarmee voordien het katholieke leven werd gefinancieerd. Deze inkomsten
uit vicariën, kloostergoederen en ander kerkelijk bezit werden voortaan niet alleen
aangewend voor de alimentatie van ex-clerici en kloosterlingen, maar vooral voor het
onderhoud van kerkgebouwen en voor de betaling van predikantstraktementen en van
de salarissen van schoolmeesters en kosters. 159 In ruil voor deze financiering van de
gereformeerde voorgangers, die overigens niet vlekkeloos verliep, eisten in ieder geval
de Staten van Holland een duidelijke stem in de beroepingsprocedures. 160
De opvattingen van de Staten van Holland ten aanzien van de positie van de kerk
vonden hun neerslag in de conceptkerkorden, die in 1576 en opnieuw in 1591 door de
Statenvergadering werden opgesteld. 161 Hierin werd vastgelegd dat het de magistraat
was die de predikant behoorde te benoemen, zodra de 'Magistraeten der selver (den
behoorlijcken Eedt gedaen hebbende) de bescherminge van onse gereformeerde Religie
sullen hebben aengenomen'. 162 Voorts dienden de ouderlingen door en uit de magistraat
gekozen te worden 163 en had de overheid het laatste woord in leergeschillen en inzake de
afzetting van een predikant. Ten slotte achtten de Staten de meerdere vergaderingen
(classes en synoden) overbodig evenals de uitoefening van de kerkelijke tucht. 164 In
1576 en in mindere mate in 1591, streefden de Staten naar een algemene volkskerk, die
157 Acta van de provinciale synode van Dordrecht, 1574, met name art. 29 en 36 (over
de taakverdeling tussen overheid en diaconie).
158 Daarbij was men zich zeer wel bewust van het feit dat veel problemen rond
huwelijkse zaken tot het terrein van de overheid behoorden. Acta van de provinciale
synode van Dordrecht, 1574, art 5. Zie ook art. 88 en 89 (rol van de overheid inzake
echtscheidingen) en art. 12, 14, 15, 16 en 19 (over huwelijken die niet door de kerk,
maar eventueel wel door de overheid gesloten mogen worden); over die verschillende
thema’s: Bremmer, ‘De ‘Nationale’ Synode van Dordrecht (1574)’, pp. 202-204.
159 Koopmans, De Staten van Holland en de Opstand, pp. 145-146, 159-160; Abels,
Wouters, Nieuw en Ongezien, dl. 1, pp. 506-509. Zie verder paragraaf 3.1
160 Voor een beknopt overzicht van de meningsverschillen tussen kerk en overheid over
de doelstellingen en middelen van de confessionalisering en de onontbeerlijke
overheidstoestemming bij predikantsbenoemingen, zie bijvoorbeeld Van Eijnatten, Van
Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis, pp. 172-174.
161 Tekst van deze kerkordeningen opgenomen in Hooyer, Oude Kerkordeningen der
Nederlandsche Hervormde gemeenten, pp. 113-131 (1576) en 324-350 (1591).
162 Kerkordening van de Staten van Holland, 1576, art. 2.
163 Kerkordening van de Staten van Holland, 1576, art. 39.
164 In het concept van 1591 waren wel classicale vergaderingen toegestaan, mits daarin,
net als bij de kerkenraden, vertegenwoordigers van overheidswege zitting in zouden
nemen. Dit zelfde gold voor synodale vergaderingen (art. 28-33). De keuze van
predikanten en kerkenraadsleden berustte in dit concept bij een gemengd kerkelijk en
politiek college (art 1,2 en 11). Kerkelijke tucht werd toegestaan, maar de uiteindelijke
bestraffing van hardnekkige zondaren was de taak van overheid en kerk samen (art. 34).
hoofdstuk 2/ pag. 101